Hata Swali La Kwamba “lugha Ni Nini ” Siyo

Chuo Kikuu (cha) Mzumbe (Mzumbe University)KSW101: Utangulizi wa Lugha na Isimu (Mwaka wa Kwanza 2012/2013)Mhadhiri: Mr. Simile, O.E-mail: osimile@gmail.comi.ii.iii.iv.v.vi.Mtoto hujifunza kuzungumza kablra hajajifunza kusoma na kuandikaMtoto hujifunza lugha moja kwamoja bila kufikiri kadiri anavyokuwa.Maandishi yalikuja baada ya mazungumzoMaandishi huwasilisha yale yanayozungumzwaWatu kwa kawaida hutumia muda mwingi kuzungumza kuliko kuandikaKuna mambo mengi ya muhimu katika sauti z lugha ambayo hayawezikuwasilishwa vema kwa kutumia maandishi. Mambo hayo ni kama, kiimbo,toni, mkazo, kidatu, haya ni muhimu katika mawasiliano lakini hayawezikuwasilishwa kisawa sawa kwakutumia maandishi (Habwe na Karanja, 2003).2.6.Lugha ni kwaajili ya mawasilianoKwa kutumia lugha binadamu anaweza kufanya vitu ambavyo viumbe wengine hawawezikuvifanya. Vile vile lugha hutuwezesha sisi kuzungumzia hisia zetu, matamanio yetu, kucheza,kufanya kazi n.k. Yote haya yanawezekana kwakuwa tunayo lugha ambayo ndiyo nyenzo kuu yamawasiliano.2.7.Fasili ya jumlaHivyo basi, baada ya kuchunguza fasili hizo za lugha na vipengele vinavyojibainisha kwenyekila fasili mojawapo, tunaweza kusema kuwa lugha ni mfumo wa sauti za nasibu zilizokubaliwana watu au jamii ili zitumike katika mawasiliano yao ya kilasiku kueleza hisia, mawazo,matakwa na mahitaji yao.3.0.Tabia za lugha ya binadamu ainazoitofautisha na aina nyingine za mawasilianoTumekwisha elezwa hapo awali kuwa lugha ni maalumu kwa binadamu tu na kwamba hakunakiumbe yeyote ambaye si mwanadamu mwenye uwezo wa kujua, kujifunza na kutumia lughazaidi ya binadamu. Jambo hili linatupelekea kuzitathmini sifa au tabia za lugha ya mwanadamu.Kimsingi sifa/tabia hizi ndizo zinazoitofautisha lugha ya mwanadamu na aina nyingine zamawasiliano zitumiwazo na wanyama.3.1.UnasibuKama tulivyokwisha eleza mwanzo, unasibu wa lugha ya ninadamu unaangaliwa katika mamboyafuatayo:i.ii.iii.Binadamu hazaliwi na lugha, anakutananayo kwa unasibu tuHakuna uhusiano wa moja kwa moja au wa asili kati ya kitaja (neno kamaumbo la kiisimu) na kitajwa (kitu au umbo linalomaanishwa au maana).Uhusiano wake niwa unasibu na unatokana na makubaliano ya watumialugha.Hata makubaliano haya ya kwamba kitu kiitwe au dhana fulani iitwe nakuelezwa kwa namna fulani ni ya nasibu tu. Hapa tunamaanisha kwambahakuna mkutano au kikao ambacho binadamu amewahi kukaa akasema5

Chuo Kikuu (cha) Mzumbe (Mzumbe University)KSW101: Utangulizi wa Lugha na Isimu (Mwaka wa Kwanza 2012/2013)Mhadhiri: Mr. Simile, O.E-mail: osimile@gmail.commathalani neno “chuki” limaanishe hali ya kuto kumpenda mtu au neno“upendo” limaanishe hali ya kuonesha huba kwa mtu.iv.Kila jamiilugha ina namna yake ya kuufasili na kuuelezea ulimwengu kwalugha yake ambayo inatofautiana na jamiilugha nyingine.3.2.Uzalikaji au UbunifuUzalikaji katika lugha ya binadamu unajidhihirisha katika mambo yafuatayo:i.Uwezo wa mwanadamu kubuni na kuunganisha maneno na miundo mbalimbali ya tungo bila kikomo.ii.Uwezo wa mwanadamu kutunga na kuzielewa tungo mbali mbali ikiwa nipamoja na zile ambazo hajawahi kuzisikia wala kuzitunga.iii.Uwezo wa mwanadamu kuelewa tungo zilizotungwa na watu wengine nakufahamu maana ya kisemantiki na ile ya kipragmatiki.iv.Uwezo wa mwanadamu kuzielewa tungo sahihi na zile zisizo sahihiHivyo uwezo huu unatofautiana na aina nyingine ya mawasiliano inayotumiwa na wanyamawengine, kwamfano, “nyenje ni myama mwenye milio au ishara nne za kuchagua ili awasiliane,tumbili ana miito sita tu. Hivyo wanyama wote hawa wanaidadi isiyobadilika ya milio na sautiau ishara na hawana uwezo wa kubuni namna nyingine ya kuwasiliana au kubuni milio mingineya kuwasiliana.3.3.Uambukizaji wa utamaduniLugha ya mwanadamu inauwezo wa kuambukiza utamaduni kutoka katika kizazi kimoja kwendakizazi kingine au kutoka katika jamiilugha moja kwenda katika jamiilugha nyingine. Ielewekekuwa, uwezo huu wa kuambukiza maarifa ya lugha hufanyika kwa njia ya kusoma au kujifunzana sio kurithi. Kwa mfano, mtu anaweza kurithi maumbile kutoka kwa wazazi wake, mathalaniaina ya nywele, aina ya macho, lakini mtu hawezi kurithi lugha. Lugha inamfikia kwakuambukizwa katika jamiilugha anayokulia. Yatupasa tukumbuke kuwa, ingawa mwanadamuanazaliwa na uleuwezo (kitengo cha lugha) wa kujifunza lugha “Language Acquisition Device”kama anavyoeleza mwanaisimu Noam Chomsky, lakini hazaliwi na lugha. Hii ndiyo sababumwanadamu anaweza kujifunza lugha yoyote ile na kwa wakati wowote maadamu yupo katikamazingira na hali ya kawaida na saidizi.3.4.Uwili (utamkaji pamwe)Lugha ya mwanadamu imepangwa katika viwango viwili ambavyo vinashirikiana nakukamilishana. Kiwango cha kwanza ni kile kiwango cha utamkaji wa sauti au utoaji wa sautikama; /n/, /m/, /g/, /t/, /k/, /a/, /e/, /o/ kwa kutumia alasauti mbali mbali. Sauti hizi zikisimamapeke yake hazina maana yoyote, ni kama milio tu kama kupiga chafya, au kekele zinazotokanana kuburuza meza kwenye sakafu au kelele za injini ya piki piki. Sauti hizi zinapounganishwa(kwa kufuata sheria, kanuni na taratibu za lugha husika) tunapata maneno yenye maana ambapotunapata kiwango kingine cha pili cha maana. Sifa ya uwili inadhiririsha sifa ya uwekevu katika6

Chuo Kikuu (cha) Mzumbe (Mzumbe University)KSW101: Utangulizi wa Lugha na Isimu (Mwaka wa Kwanza 2012/2013)Mhadhiri: Mr. Simile, O.E-mail: osimile@gmail.comlugha ya mwanadamu kwani kwa kutumia sauti hizi chache mzungumza lugha anaweza kutoa aukuzungumza sentensi nyingi au tungo nyingi na zenye maana tofauti tofauti bila kikomo.Suala jingine la msingi ni kwamba, tunaposema kuwa lugha imegawanyika katika viwangoviwili, kiwango cha sauti na kiwango cha maana haimaanishi kwamba binadamu anatumiaviwango hivi kiupeke peke. Hata sikumoja mwanadamu hasemi kwamba sasa naanza kutamkasauti, mathalani, baba halafu ndiyo niweke maana yake. La hasha! Binadamu hutamka kwamaramoja sauti pamoja na maana vikiwa vimebebana ndani kwa ndani (hutamka sauti pamwe namaana). Yaani, wakati anatamka sauti na kuziunganisha ndiyo wakati anaambatanisha na maanandani yake. Hii ndiyo sifa ua uwili katika lugha ya mwanadamu.3.5.Uhamisho au UrejeleziUhamisho ni sifa ya lugha ya mwanadamu inayomaanisha kwamba lugha ya mwanadamuinaweza kutumika katika kuzungumzia au kurejelea kitu ambacho hakipo katika upeo wa machoya mzungumzaji kiwakati na kimazingira. Tofauti na mawasiliano ya wanyama, binadamuanaweza kuzungumza juu ya matukio yaliyopita, matukio yajayo, na hata yale anayoyatarajiakufanya kwa kutumia lugha. Kwa mfano, myana kama ng’ombe hawezi kuelezea kwa njia yakeya mawasiliano, aina ya chakula alichokula jana, au anachotamani kula, au anachotarajia kula, aukwa nini jana alikwenda kunywa maji, au hata kujua sababu ya kuumia. Lakini mambo hayabinadamu anayaweza kwa kutumia lugha yale ya asili. Hii ndiyo sifa inayoitwa uhamisho auurejelezi (displacement).3.6.Uwezo wa kubadilishana taarifa/Ubadilishanaji taarifaSifa hii inamaanisha kuwa binadamu wenyewe kama watumia lugha wanauwezo wakubadilishana taarifa. Kila mmoja wao anaweza kuwa mtumaji au mpokeaji wa taarifa kwakutumia lugha.3.7.UpekeLugha hundwa na viunzi vidogo vidogo ambavyo ni peke peke na haipo katika mfululizo. Kilakipashio kinachotumika kuunda tungo za lugha kipo peke peke na kinaweza kuunganishwa navingine kupata muundo wa juu mkubwa zaidi. Hivyo, lugha inawezwa kugawanywa tena kwakukusayna vipashio hivyo kuunda tungo kubwa zaidi.4.0.Asili ya LughaHakuna maafikiano kati ya wanaisimu juu ya wapi, lini, namna gani na nani hasa alianzishalugha. Hii inatokana na ukweli kwamba binadamu alianza kuishi tangu kale wakati ambapo hatahivyo bado hauja julikana. Suala ambalo lina uhakika ni kuwa lugha inatumiwa na mwanadamu7

Chuo Kikuu (cha) Mzumbe (Mzumbe University)KSW101: Utangulizi wa Lugha na Isimu (Mwaka wa Kwanza 2012/2013)Mhadhiri: Mr. Simile, O.E-mail: osimile@gmail.comna kila jamii ina lugha yake. Hata hivyo kuna nadharia mbali mbali zinazoeleza chanzo na asiliya lugha. Baadhi ya nadharia hizo ni kama zifuatazo:4.1.Nadharia ya UUngu/mtazamo wa kidiniMsingi wa nadharia hii ni kwamba lugha iliumbwa na Mungu na akapewa mwanadamu kwanguvu za Mwenyezi Mungu. Nadharia hii inaeleza kuwa, haja ya Mungu kuwasiliana na kiumbewake Binadamu ndiyo iliyomfanya aumbe lugha. Inaaminika kuwa Mungu ndiye alikuwawakwanza kutumia lugha, aliumba ulimwengu kwa kutumia neno, na kwa neno kila kituakiwemo mwanadamu likifanyika. Inaaminika kuwa lugha zote zilitokana na lugha mojailiyoumbwa na Mungu. Hata hivyo kuna visasili mbali mbali vinavyoeleza asili ya lugha katikanadharia ya Uungu. Kwanza ni, pale Mungu alipompa Adamu uwezo wa kuzungumza kwakuwatajia majina wanyama wote na pale ndipo lugha ilipoanza (Mwanzo 2:19).Nadhari hii ya uungu pia huchagizwa na kisasili kingine cha Wamisri, Wababiloni, na Wahindi.Kwa mujibu wa kisasili cha Wababiloni, inasemekana hapo kale Mfalme wa Babeli aliamurukujenga mnara mrefu ulioitwa Mnara wa Babeli ili kumfikia Mungu. Kwa lengo hilo Mungualikasirishwa sana akaamua kuwachanganya lugha wajenzi wa mnara huo hivyo wakashindwakuelewana na hatimaye azma yao ikasitishwa. Kwa hiyo kutokana na imani hiyo waaminiwengine wanakubali kuwa yawezekana lugha nyingi zinazoonekana leo ni tokeo la mnara waBabeli.Kama hivyo haitoshi, Wamisri wanachagiza nadharia hii kwakuwa na Mungu wao aliyeitwaThoth ambaye ni Mungu wa Lugha. Wahindu walihusisha uwezo wa mwanadamu wakuzungumza na mungu wao wa kike aliyeitwa Brahma ambaye kwa imani yao Brahma ndiyeMungu muubaji wa ulimwengu lakini lugha alipewa mwanadamu kutoka kwa mke wakealiyeitwa Sarasvati.Suala la msingi katika nadharia hii ni kwamba lugha za mwanadamu zinakianzo kimoja na ndiomaana wanaisimu wa baadaye wamekuwa wakizungumzia suala la sarufi bia. Udhaifu wakenikwamba zinashindwa kujibu maswali kama- kwanini lugha nyingine zinazuka tu sikuhizi bilaya kuwa nazo zimetoka kwa Mungu. Vile vile, mtazamo huu haujajikita katika tafiti za sayansiya lugha yaani Isimu, pia haujafuata taratibuza kiuchunguzi wa kiisimu ambayo ndio sayansi yalugha.4.2.Nadharia ya Wigo wa Sauti za Asili/ kianzo asiliaNadharia nyingine inayoeleza juu ya asili ya lugha ni ile ya Wigo. Kwa mujibu wa Yule (2010),nadharia hii inashikilia msimamo kuwa sauti za awali kabisa za lugha ya binadamu ni matokeobinadamu kuiga sauti asilia ambazo wanawake na wanaume walizisikia katika mazingira yao.Nadharia hii inapigiwa upatu na baadhi ya maneno ambayo yanatokana na sauti asilia za milio yavitu kama vile vitu vinapodondoka, au kugongana ambayo huitwa onomatopoeia.8

Chuo Kikuu (cha) Mzumbe (Mzumbe University)KSW101: Utangulizi wa Lugha na Isimu (Mwaka wa Kwanza 2012/2013)Mhadhiri: Mr. Simile, O.E-mail: osimile@gmail.comPamoja na uthibitisho unaoweza kutolewa kwa maneno hayo machache ambayo huenda kilalugha inayo, bado kuna udhaifu katika nadharia hii. Nadharia hii haijitoshelezi kwakuwa kunamaneno mengi tu mbayo kwa asili yake hayatokani na milio ya vitu, kama majina, na vitenziambayo ni matokeo ya njia nyingine za uundaji wa maneno na siyo uigo wa sauti asilia.4.3.Nadharia ya mchangamano wa na mahusiano ya kijamiiNadharia hii inashikilia msimamo kuwa, wakati Fulani katika maisha ya mwanadamu, alihitajimsaada wa mwanadamu mwingine katika kufanya kazi. Katika kazi hizo binadamu hao walitoamilio na sauti mbali mbali za kuhamasishana. Kutokana na sauti hizo yasemekana ndipo lughailipoanza. Hatahivyo nadharia hii inatupa wazo moja muhimu kwamba maendeleo ya lugha yamwanadamu yanatokana na mazingira ya kijamii alimoishi mwanadamu. Kwa hiyo wanadamulazima waliishi katika makundi ya kijamii, kama hilo linaweza kukubalika, lazima tukubali kuwayamkini kulikuwa na kanuni maaumu ambazo zilitawala mfumo wao wa mawasiliano katikamaisha yao na mahusiano yao ya kijamii.Pamoja na hayo, nadharia hii bado inatunyima majibu ya swali letu la msingi juu ya asili ya hizosauti zilizozalishwa. Kama chanzo cha lugha ni mahusiano ya kijamii, kuna wanyama wenginewanaoishi katika makundi makundi kama tumbili na ngedere lakini mawasiliano hayahayaendelei kuwa matamshi ya lugha.4.4.Nadharia ya Ki-maumbile ya MwanadamuBadala ya kuchunguza asili ya sauti za mwanadamu na kutoa tamko kuwa huenda ndizo chanzona asili ya lugha ya mwanadamu, nivema tukaangalia sifa za kimaumbile alizonazo mwanadamu.Uchunguzi huu unajikita katika zile sifa ambazo viumbe wengine (wanyama) hawana (RejeaYule, 2010). Msimamo wa nadharia hii ni kuwa tofauti ya kimaumbile kati ya mwananadamu nawanyama kama Nyani ndiyo uliokuwa chanzo cha lugha y mwanadamu.5.0.Utangulizi wa Isimu5.1.Isimu ni nini?Fasili iliyozoeleka na pengine inakubalika na wataalamu wengi wa lugha ni kuwa Isimu ni elimuya sayansi ya lugha. Ni uchunguzi wa kisayansi na wa kimantiki kuhusu vipengele na sifa mbalimbali za lugha. Swali ambalo tunaweza kujiuliza ni kwamba; “Kwa nini isimu ni sayansi?”Verma et al (1989:29), wanasema kuwa isimu ni sayansi kwakuwa hufuata na kutumia mbinu zakimsingi za utafiti wa kisayansi. Mbinu hizo ni kama zifuatazo:i.ii.iii.iv.v.Uchunguzi uliodhibitiwaUundaji wa mabunioUchanganuziUjumlishi/ujumuishiUtabiri9

Chuo Kikuu (cha) Mzumbe (Mzumbe University)KSW101: Utangulizi wa Lugha na Isimu (Mwaka wa Kwanza 2012/2013)Mhadhiri: Mr. Simile, O.E-mail: osimile@gmail.comvi.Majaribio na uthibitishajivii.Urekebishaji au ukataaji wa mabunio5.2.Misingi ya kisayansiKwa hatua hizi, tunathubutu kusema kuwa isimu haichunguzi lugha kiholela tu bali kwamwelekeo maalumu. Katika kuchunguza lugha wanaisimu hutumia misingi ya kisayansi kamazifanyavyo sayansi nyingine, misingi hii ni kama vile; uwazi, utaratibu na urazini.5.2.1 UwaziDhana hii inamaanisha kuwa maswala katika isimu huelezwa kwa udhahiri usio na utata wowote.Hoja huelezwa bila kuleta vugu vugu lolote la kimaana hii ni kinyume na mawasiliano yasiyokisayansi.5.2.2. UtaratibuHabwe na Karanja, (2003) wanaeleza kuwa utaratibu na uwazi ni dhana zinazokaribiana sana.Bila kuwa na uwazi ni vigumu kuwa na utaratibu na kinyume chake. Utaratibu ni kufanya jambokwa mpangilio mzuri wenye kubainika. Utaratibu unaweza kuhusisha wakati, idadi, umuhimu nahata ukubwa5.2.3. Urazini/UhoromoMtafiti hatakiwi kughosha hisia zake na kuzitumia kueleza jambo fulani. Hii ina maanisha kuwamtafiti hatakiwi kuruhusu hisia zake kuathiri utafiti wake wa kisayansi hatakama suala la mgusolinatafitiwa. Katika utafiti, kitu chamsingi ni data na matokeo ya uchunguzi yanayotokana nadata zilizotumika. Utetezi wa matokeo vile vile lazima utokane hatua madhubuti za kisayansi nakiutafiti.5.3. Upeo wa IsimuHabwe na Karanja, (2003) wansema kuwa, katika kushughulikia lugha wanaisimu hujaribukujibu maswali kama vile:i.Lugha ni nini?ii.Asili ya lugha ni nipi?iii.Lugha hufanya kazi namna gani katika mawasiliano?iv.Lugha inahusiana namnagani na asasi nyingine maishani?v.Kujua lugha ni nini?vi.Namna gani mtoto anajifunza lugha?vii.Kwa nini lugha hubadilika?viii. Lugha zinatofautiana kwa kiasi gani?Hivyo katika kujaribu kujibu maswali haya, mwanaisimu hujikuta akiwa na kazi ya kutimizamajukumu yafuatayo:i.Kueleza maana na asili ya lugha10

Chuo Kikuu (cha) Mzumbe (Mzumbe University)KSW101: Utangulizi wa Lugha na Isimu (Mwaka wa Kwanza 2012/2013)Mhadhiri: Mr. Simile, O.E-mail: osimile@gmail.comii.iii.iv.5.4.Kuchambua muundo wa lughaKueleza uhusiano kati ya lugha na asasi nyingine za mwanadamuKuibua nadharia mbali mbali za lughaIstilahi za msingi katika uchunguzi wa kiisimuKatika sehemu hii ni muhimu kwa kila msomaji wa lugha au mwanaisimu kuzifahamu nakuweza kuzitofautisha istilahi zifuatazo kama zinavyotumika katika taaluma ya lugha.5.4.1. Sikronia na DaikroniaKatika sinkronia, lugha huchunguzwa kwa kuangalia namna ilivyotumika katika kipindi fulanimaalumu cha wakati bila kujali mabadiliko yake yanayotokea. Kwa upande mwingine katikadaikronia lugha huchunguzwa katika mtazamo wa historia ya mabadiliko yake. Hapa wanaisimuhulinganisha lugha kwa kuangalia tofauti zake zinazotokana na mabadiliko ya kihistoria nakuzielezea tofauti hizo. Kwa mfano mabadiliko yaliyoko kati ya Kiswalihi cha kale (mathalanimiaka ya 1900) na Kiswahili cha sasa yanawezwa kuelezewa kifonolojia, kisarufi, na kimaana.5.4.2. Umilisi (langue) na utendi (parole)Umilisi ni ujuzi alio nao mjua lugha kuhusu lugha yake. Ni ujuzi alio nao mjua lugha ambao upokatika ubongo wake. Ujuzi huo huhusu kanuni zinazotawala lugha hiyo husika. Ujuzi huuhumwezesha kutambua sentensi sahihi, zisizosahihi na kupambanua sententi zenye utata. Ujuzihuo humwezeha kupuuza makosa ya kiutendaji katika mazungumzo kama vile kuteleza kwaulimi, kukatisha sentensi n.k.(Rubanza, 2003).Utendi (aji) ni kile asemacho mjua lugha katika muktadha wa mawasiliano ikiwa ni pamoja namakosa ya kiutendaji ya bahati mbaya nay ale ya kukusudiwa. Vile vile tunaweza kusema niudhihirikaji wa ujuzi wa lugha alionao mjua lugha.5.4.3. Utumizi (functionalism) na Urasmi (formalism)Utumizi au isimu tumizi ni elimu inayohusu muundo wa lugha kwa kurejelea kazi zake za kijamiikatika mawasiliano. Inamchukulia mtu binafsi kama kiumbe-jamii na kuchunguza namnaanavyojifunza lugha na kuitumia katika mawasiliano na wanajamii wenzake. Urasmi au isimurasmi ni elimu ya maumbo dhahania ya lugha na mahusiano yake ya ndani. Huzingatia maumboya lugha kama uthibitisho wa kimalimwengu bila kuzingatia namna jamii inavyowasiliana.5.4.4. Uelezi na UelekeziUelezi (isimu elezi) ni mtazamo ambao huelezea ukweli wa lugha jinsi ilivyo na inavyotumika najamiilugha husika. Na siyo namna inavyotakiwa kutumika. Isimu elezi haiweki kanuni ngumu ausheria ngumu zozote zinazotokana na mawazo ya mtu juu ya lugha fulani bali huelezea lughakwa kuangalia namna lugha hiyo inavyojidhihirisha yenyewe. Huelezea sheria na kanuni ambazomzungumzaji mzawa ameziweka kichwani na zinazoakisi uwezo wake wa lugha. Kwa kifupi,11

Chuo Kikuu (cha) Mzumbe (Mzumbe University)KSW101: Utangulizi wa Lugha na Isimu (Mwaka wa Kwanza 2012/2013)Mhadhiri: Mr. Simile, O.E-mail: osimile@gmail.comhaielezi wala kuagiza namna mtu anavyotakiwa kutumia lugha bali namna lugha ilivyo nainavyotumika na wamilisi wa lugha hiyo.Uelekezi (isimu elekezi) ni mtazamo unaojaribu kuweka kanuni za usahihi wa namna watuwanavyotakiwa kutumia lugha.5.5. Matawi ya Isimu5.5.1. Isimu ubongo – ni tawi la isimu linalochunguza mahusiano kati ya lugha namichakato ya kiakili (ubongo), uzalishaji wa matamshi katika ujifunzaji wa lugha.Msingi mkubwa katika tawi hili la isimu ni kuwa mchakato wa uzungumzajihuanzia katika akili ya mtu. Hivyo mwanaisimu ubongo hujaribu kutafitina kuelezani nini hasa kinatokea katika ubongo ambacho kinamwezesha mwanadamukuzungumza. Pia hutafiti na kueleza matatizo katika lugha yanayotokana namatatizo katika ubongo wa mwanadamu.5.5.2. Isimu jamii - Isimu Jamii (social linguistcs) - ni tawi la isimu (elimu ya lugha)linalochunguza namna lugha inavyotumika katika jamii na uhusiano baina yake.Tawi hili huzingatia matumizi ya lugha katika mazingira tofauti; aina mbali mbaliza lugha na mazingira yake; uhusiano kati ya lugha na utamaduni wa jamiiinayoitumia. King’ei (2010), anaeleza kuwa, kwanza lugha ni zao la jamii, na nikipengele muhimu sana cha utamaduni wa jamii husika. Pili, lugha hutumiwa najamii kuhifadhi amali na utamaduni wake na hasa kama chombo maalumu chakuwezesha wanajamii kuwasiliana. Hivyo isimu jamii hueleza na kufafanuamahusiano ya karibu kati ya lugha na jamii ambayo ndiyo mama wa lugha.5.5.3. Isimu anthropolojia – tawi hili la isimu hukijita katika kutafiti na kueleza historiaya na miundo ya lugha ambazo bado hazijaandikwa.5.5.4. Isimu kompyuta – huchunguza matumizi ya kompyuta katika kuchakata nakuzalisha lugha ya

[“Lugha ni mfumo wa sauti za nasibu ambazo kwazo makundi ya kijamii hushirikiana”] v. Noam Chomsky(1957): “Language is a set of finite number sentences, each finite in li