CHUO KIKUU HURIA CHA TANZANIA KITIVO CHA SANAA

Muundo sarufi wa lugha vilevile ni wa kinasibu kwani hakuna muundo wa ainamoja mfano wa kishazi au kirai ambao kila lugha hauna budi kuufuata (isipokuwakwa zile kanuni ubia).Sifa ya utabaka inamaanisha ile hali ya lugha kuwa ni muunganiko wa vipande aujozi za kanuni zinazounda lugha. Sauti zinajenga silabi, silabi zinajenga neno lakifonolojia, maneno nayo yanakuwa virai, n.k. Kwa upande sarufi, mofimuinajenga shina na maneno, maneno yanakuwa virai, virai navyo vinakuwa vishazi,vishazi vinakuwa sentensi n.k. Hata kwa upande wa semantiki, tunaona utabakawa chini wa vijenzi kujenga ule wa juu zaidi.Mawazo ya utabaka wa lugha ya mwanadamu yanaonekana waziwazi pale Pinker(1994:334) aliposema kuwa:Mfumo wa mawasiliano ya viumbe wasio wanadamu yana muundo wa ainatatu: Milio yenye ukomo .ishara za kianolojia zenye kuendelea ambazozinaonyesha namna ya hali ilivyo au seti isiyo na utaratibu ya mabadilikoya mada. Wakati lugha ya mwanadamu zinamuundo tofauti kabisa ambapotabia ya mfumo wa muungano uitwao ‘sarufi’ huifanya lugha yamwanadamu kuwa iso ukomo enye kuherufika (digital) na kutungika(compositional).Vilevile ikumbukwe kuwa kipande sauti mfano [k] hakitamkiki kwa namna mojatu. Twaweza kuwa na mpasuo kidogo mfano /kh/ au /k/ na tukapata maana tofautikatika /khaa/ ‘kiumbe wa baharini’ au /kaa/ ‘amri ya kukaa chini’ n.k.Sifa ya uhamisho nayo ni ya lugha za binadamu pekee. Katika sifa hii tunaonakuwa mwanadamu anaweza kuongelea jambo ambalo halipo machoni mwao,mfano kuongelea tukio, watu au kitendo kilichopita au hata ambacho kingewezakutokea.12

Sifa ya uzalishi pia hupatikana katika lugha za wanadamu kwani wazungumzajiwaweza kuongeza vishazi, sentensi au hata kisawe katika mazungumzo na hivyokutoa ujumbe kwa kutumia mfumo wa maneno ambao haujawahi kutolewa na mtumwingine yeyote yule duniani. Ili mradi ana uhuru wa kujieleza na kufafanuajambo kwa njia aitakayo yeye na kwa namna yake na wasikilizaji wakamuelewahata kama ni kwa mara ya kwanza kusikia muundo wa sentensi kama huo.ZINGATIALugha za binadamu zina sifa kuu nne: Unasibu, Utabaka, Uhamisho,na Uzalishaji.1.2. 2 Dhima ya LughaLugha hutumika kwa dhima mbalimbali: Nida (1986) ameonyesha dhima nanenazo risha(f)Kushirikiana(g)KuonyeshaWatu hutumia lugha kwa dhima ya Ujumi, yaani wanatumia maneno kwa ustadiili kuburudisha na kuwavutia wengine mfano katika lugha ya matangazo auushairi. Vilevile tunapokokotoa ubongoni mwetu na kutoa majibu yake chombokikuu kitumikacho hapo ni lugha. Hivyo, lugha hutumika kama chombo chautambuzi. Tunapotaka kuonyeshea hisia zetu na vilevile kuwavuta wengine kwamaneno mazito yanayoweza kumtoa msikilizaji machozi ya huzuni au furaha13

tunachagua maneno makali yenye hisia. Lugha pia hutumika kujielezea hali mtualiyonayo ‘ninafuraha kweli kweli’. Hapa mtu anatumia msisitizo wa kuonyeshakiwango cha furaha yake. Jaji anamuhukumu mshtakiwa kwa kumuamuru‘Ninakufunga miaka mitatu jela’; hapa lugha inatenda. Watu pia huweza kutumialugha kuwa na siri baina yao na huweza kujitengenezea njia zao za kuwasilianapasina wengine kuelewa. Unapotaka kuonyesha jambo ni lazima utumie lughakwa njia moja au nyengine.1.2. 3 Ujuzi wa Lugha: Umilisi na UtendajiJe, tunamaanisha nini tunaposema fulani anajua lugha fulani?Jibu ni kuwa hapa tunamaana mtu huyo(a) Ana ujuzi wa aina na mpangilio wa sauti za lugha hiyo.(b) Ana ujuzi wa maana ya maneno na sentensi za lugha hiyo.(c) Ana ujuzi wa sentensi na zisizo sentensi katika lugha hiyo.Ujuzi wa hayo hapo juu unajulikana kama umilisi wa kisarufi ambaounatofautishwa na hali halisi ya matumizi ya lugha hiyo tuiitayo utendaji wakisarufi. Ikumbukwe kuwa ujuzi huu hunaswa katika mapango yaliyokwishatayarishwa katika ubongo wetu kuanzia utoto wetu pale tunapoanza kujifunzalugha kutoka kwa mama zetu. Hakuna darasa la waziwazi la kuwa sasa tunajifunzaaina ya sauti na kesho maana ya sauti hizo na kesho kutwa jinsi ya kutumia sautihizo katika muktadha husika. Haya huzuka pengine bila sisi wenyewe kujuatumejifunza lini. Suala hili la ujuzi wa lugha katika ubongo wetu limezua tawimaalumu liitwalo Isimu-neva ambalo ni mapema mno kulishughulikia katikamadarasa yetu kwa sasa.Kabla ya kukamilisha mjadala wetu unaohusu maana ya lugha ningependaKumalizia kwa kujadili mada ya mahusiano baina ya lugha na utamaduni kwamujibu wa nadharia ya Sapir-Whorf.14

1.2. 4 Lugha na Utamaduni- Nadharia ya Sapir- WhorfMnamo karne ya 20 wanaisimu mahiri waitwao Edward Sapir na Benjamin Whorfwalitafiti lugha za Amerindia za Amerika Kaskazini na kugundua kuwa miundo yamisamiati na ya kisarufi ya lugha hizi haifanani kabisa na ile ya lugha yaKiingereza na lugha nyenginezo za Ulaya na Asia. Hivyo, wakapendekezanadharia isemayo kuwa lugha hutawala namna wazungumzaji wake waionavyodunia. Ukichunguza misamiati ya Kimakunduchi utakuta kuwa maneno yaoyanawakilisha yale wayaonayo mbele ya macho yao au mazingira yao kwa ujumlana kutokuwepo kwa neno kunamaanisha jambo hilo halipo ‘machoni’ pao. Nisawa na kusema ‘lisilo kuwepo machoni na moyoni halipo’.Nadharia hiyo ya Sapir- Whorf, inayojulikana kama nadharia ya Taathira-lughainaunga mkono mawazo ya awali ya William von Humboldt (1767-1835) palealiposema kuwa ‘lugha ya mtu hutawala mawazo yake’. Si wote wanaokubalianamoja kwa moja na ule mtazamo kuwa lugha hufinyanga uoni wetu wa dunia; waohuchukulia kwamba lugha ‘huakisi’ utamaduni wa wazungumzaji wake. Mjadalahuu unaendelea na wanafunzi wanayo fursa ya kuendelea nao na kuuchambua kwakufuatilia kazi mashuhuri ya hivi karibuni ya George Lakoff na Mark Johnson(1980) iitwayo ‘Metaphors We Live By’ ambayo inaunga mkono mawazo kuwalugha hutawala uoni wetu wa mazingira yanayotuzunguka.Wanasema kuwa:Dhana tulizonazo huunda kile tukionacho, kutuzunguka na kinachotuhusu.Hivyo mfumo wa dhana ndio mhimili wa jinsi tuionavyo dunia yetu ya kilasiku (Angalia Lakoff na Johnson 1980:3).Kinyume na kazi ya Eugene Nida (1986) inayosisitiza kuwa lugha ni kielelezo chautamaduni wa wazungumzaji wake na siyo mhimili wa uoni wao. ‘Lugha hufuatajamii wala sio kuiongoza jamii hiyo’ (Nida 1986:11).15

Kwako wewe mwanafunzi hii ni fursa yako na wewe kutoa mawazo yakokuhusiana na uhusiano baina ya lugha na utamaduni.MAZOEZI1.Je, unadhani lugha inatawala uoni wa maisha yetu?Je, haupo uwezekano wakukifikiria kitu (bila ya kukiona) nakukielezea ?Je, nadhariatete ya taathira lugha inaathari gani katika kujifunza lughambalimbali duniani?Hadi hapa tumeona kwa kifupi mambo yafuatayo:MUHTASARI Kila jamii ina lugha lugha kamili Ujuzi wa lugha huambatana na kuelewa mpangilio wa sauti,muundo na maana yake Uhusiano baina ya sauti, ishara na maana ni wa kinasibu tu Lugha za dunia zina kanuni fulani zinazofanana kwa lugha zote Watu hutumia lugha kwa dhima mbalimbali Lugha inaakisi utamaduni wa wazungumzaji wakeSasa na tuangalie namna ya kuchambua lugha kwa kuzingatia vigezo vyakisayansi chini ya taaluma iitwayo Isimu.1.3 litutakayoyashughulikia katika sehemu hii. Jibu ni kwamba Isimu ni ‘taaluma yauchunguzi wa lugha kisayansi’. Ipo taaluma kama vile ya Falsafa ambayo nayoinaweza kujishughulisha na uchambuzi wa masuala ya lugha lakini si kwa kutumia16

vigezo vya kisayansi. Wanaisimu huhakikisha kuwa wakati wa kutafiti na hatimaekuwasilisha matokeo ya utafiti wao wanatumia vigezo vya kisayansi hatua kwahatua. Kwanza huchunguza na kukusanya data, Halafu, wanafanya malinganishokabla ya kuunda nadharia na kuzipima nadharia na kuonyesha matokeo yake.Baadaye hujiundia nadharia na kutoa kanuni ambazo zinapimika. Taaluma hii inamatawi mawili makuu:(a)Isimu Fafanuzi(b)Isimu MatumiziIsimu fafanuzi ni taaluma ya uchambuzi wa vipengee vya lugha au namna gani lughaimepangilika. Isimu Matumizi yenyewe inajishughulisha na kutumia nadharia, mbinuna maarifa ya kiisimu katika kuelezea matumizi ya lugha. mfano katika kufundishalugha, kutunga kamusi, kuunda sera za lugha, leksikografia, tafsiri, lugha zamatangazo, mahakama n.k.Kozi hii itajishughulisha na kujadili baadhi ya matawi ya Isimu fafanuzi pekee. Ndaniya taaluma hiyo kuna vitawi vidogo vidogo ambavyo baadhi yake tutavishughulikiakatika kozi hii nzima. Vitawi hivyo ni kama vile: Fonetiki, Fonolojia, Mofolojia,Sintaksia, Semantikia, Isimu Amali, Isimu Historia, Isimu Jamii, Isimu Nafsia, IsimuNeva, Isimu Kokotozi n.kTunaorodhesha baadhi yake hapa chini na kuonyesha tofauti zake:FonetikiNi tawi linaloshughulikia sauti za vitamkwa ikiwa nipamoja na kuchunguza ala za matamshi, namna yakutamka, uelewa wa sauti, aina za vitamkwa, kusafirikwa sauti na za kiakustika.FonolojiaNi tawi linaloshughulikia uchambuzi wa mfumo wasauti zinazotumiwa katika lugha fulani.17

MofolojiaNi tawi linaloshughulikia uchunguzi wa maneno naaina za manenoSintaksiaNi tawi linaloshughulikia uchanganuzi wa mpangiliona uhusiano wa vipashio katika sentensiIsimu HistoriaTawi linalofuatilia mabadiliko katika lugha kama vilemabadiliko ya sauti, leksika, maumbo ya maneno nahata mabadiliko ya maana.Isimu JamiiTawi llinaloshughulikia uhusiano baina ya lugha najamii.Isimu AmaliTawi linaloshughulikia uchanganuzi wa lugha kwakutegemea maoni ya mtumiaji, hasa uchaguzi wamiundo ya maneno anaoufanya, vikwazo vya kijamiianavyokabiliana navyo katika kutumia lugha, na athariza kijamii katika matumizi ya lugha yake.Isimu NevaTawi linaloshughulikia uchunguzi wa jinsi ubongounavyozalisha, fasiri na kunasa lughaIsimu NafsiaTawi linalochunguza jinsi mtu anavyojifunza lughakwa kutumia misingi ya kisaikolojia.Isimu AnthropolojiaTawi linaloshughulikia mahusiano baina ya lugha nautamaduniIsimu KokotoziTawi linaloshughulika na uchanganuzi wa vipengeevya kiisimu kwa kutumia mbinu za ukokotozi.Haya ni matawi yanayojumuisha Isimu fafanuzi. Hivyo tunaweza kuona kuwakazi ya mwanaisimu ni kuchambua jinsi lugha ilivyoundika na inavyotumikakatika jamii. Sifa kuu katika fasili ya lugha ni kuwa lugha ni mfumo. Ili ujue lughani nini hunabudi utafiti mfumo huo na kubaini miundo yake. Na kwa namna mojaau nyengine lugha zote duniani zina kanuni zinazofanana na ni kazi ya18

mwanaisimu kuzibainisha kanuni hizo huku tukizitofautisha na zile kanuni zalugha au kundi lugha binafsi.Skuli ya wanaisimu mtindo iliweka mkazo tangu awali kushughulikia uchambuziwa lugha kwa kuanzia daraja ya chini kabisa katika mfumo huo, ikianzia utamkajina usikivu wa vitamkwa ambapo tangu awali maelezo na nadharia za fonimu nafonemiki (fonolojia kwa sasa) zilishashughulikiwa kwa kiasi kikubwa. Hakukuwana utata kwamba ni vijenzi hivyo vidogo vya sauti viitwavyo fonimu ndivyovilivyopelekea kuundwa kwa vijenzi vikubwa zaidi viitwavyo mofimu, hadimaneno, virai, vishazi na hadi sentensi. Nadharia za uchambuzi wa lugha kwamsingi wa madarajia ziko wazi, rahisi kutumika na zimeendelea kufanya kazi nakukubalika na wengi.ZINGATIAJambo kuu linajolitokeza hadi sasa kuwa lugha ina muundo namuundo huo unaweza kuchambuliwa kwa kuanzia katika vijenzivyake vidogo kabisa hadi vile vikubwa ambavyo kwa ujumlavinajenga dhana ijulikanayo kama sarufi ya lugha.Hivyo kujua lugha ni kujua sarufi ya lugha hiyo.MUHTASARIKatika muhadhara huu tumeona kuwa: wanadamu walipo popote pale wana mfumo kamili wa mawasilianouitwao lugha. Na hakuna lugha iliyobora zaidi ya nyengine. Dhana ya lugha imenasibishwa na mambo kadhaa: mfumo wamawasiliano, kitambulisho cha utamaduni wa taifa au jamii-lughafulani, na njia ya kufikisha ujumbe ama kwa sauti au maandishi19

Kujua lugha maana yake ni kujua sarufi ya lugha hiyo. Ni pale tuunapojua sarufi hiyo kwenye ubongo wako ndipo uzalishaji wamaneno na sentensi za namna namna zinapojijenga katikamazungumzo. Na sarufi ndiyo inayotawala utamkaji, usikivu na upangaji wa sauti,uundaji na umaana wa maneno na sentensi hizo.MAZOEZI1. Lugha ni nini?2. Je, tunamaana gani tunaposema fulani anajua Kiingereza auKimatumbi?3. Nini maana ya Isimu na bainisha kazi za mwanaisimu kwa mifanohalisi.4. Elezea ni kwa namna gani lugha ni kielelezo cha utamaduni wajamii husika.5. Ni kwa vipi taaluma ya Isimu ni sayansi ?MAREJEOCrystal, D. (1992), An Encylopedic Dictionary of Language andLanguages. Oxford. Blackwell.Eastman, C. (1990), Aspects of Language and Culture. 2nd edition.Novato, CA: Chandler and Sharp Publishers.Grimes, B. Ethnologue 14th ed. Dallas. SIL.Lakoff, G na M. Johnson. (1980), Metaphors We Live By. Chicago.University of Chicago Press.Nida, E. (1986), Sociolinguistics and Translating. Katika Louw, J(Mha.) Sociolinguistics and Communication. UBS MonographSeries, No 1. London United Bible Societies. 1-49.Pinker, S. (1994), The Language Instinct. New York. William Morrowand Company, Inc20

MAREJEO YA ZIADABesha, R. (1994), Utangulizi wa lugha na Isimu. Dar es salaamUniversity Press.Dobrovolsky, M, Katamba F na O’Grady, W (Wah.) (1997),Contemporary Linguistics An Introduction. Longman Londonand New York.Lyons, J. (1999), Language and Linguistics: An Introduction.Cambridge University Press.Kihore Y, D. Massamba na Y. Msanjila (2003), Sarufi Maumbo yaKiswahili Sanifu (Samakisa) Sekondari na vyuo. TUKI.Massamba, D (1990), Kamusi Sanifu ya Isimu na Lugha, TUKI.Massamba, D. (2004), Kamusi ya Isimu na Falsafa ya Lugha. TUKI.21

MHADHARA WA PILIFONETIKI: UCHAMBUZI WA SAUTI ZA LUGHA2.1 UTANGULIZIJe, sauti zinatamkwaje na msikilizaji anazisikiaje hizo sauti?. Je ni kwa namnagani taaluma hii itatusaidia kuchambua na kubainisha sauti za lugha mbalimbaliduniani? Muhadhara huu utajishughulisha na majibu ya maswali hayo. Vilevile,tunawashauri wanafunzi kupitia kazi zifuatazo kama kiambatanisho cha majibuhayo. Kazi hizo ni Dobrovolsky na wenzake (1997:18-62) , Lyons (1999: 66-98),Massamba, D na wenzake (2004: 1-6) na Besha (1984: 18-28). Taaluma hii nimuhimu kwako wewe mwanafunzi kwani bila kuwa na uwezo wa kubainishavitamkwa mbalimbali na kuwa na ujuzi wa kunukuu itakuwa vigumu kuwezakuchambua na kutofautisha sarufi ya lugha mbalimbali. Ujuzi wa kunukuuvitamkwa utakusaidia kuweza kubainisha sauti ya lugha fulani kwa kutumia alamaza kimataifa zinazotambulika duniani kote. Ujuzi huo pia utakusaidia kuwezakusoma na kuelewa chambuzi nyenginezo zilizofanywa na wanaisimu mbalimbalihasa wanapoandika juu ya monografia ya lugha au lahaja ngeni. Kwa ufupi ujuziwa foneniki ndio msingi wa taaluma zote za isimu ziwe za kijarabati aukinadharia.MALENGO YA MHADHARAUnatarijiwa mwishoni mwa mhadhara huu:(i)Ufasili dhana ya fonetiki na matawi yake(ii)Ubaini namna sauti zinavyozalishwa(iii) Ubaini tofauti kati ya utamkaji wa Konsonanti na ule wa Irabu(iv) Ubaini namna ya kunakili kifonetiki sauti mbalimbali za lughaza binadamu(v)Ubainishe sifa za vipambasauti22

2.2MAANA YA FONETIKIFonetiki ni taaluma ya uchambuzi wa sauti za lugha. Etimolojia ya neno fonetikiimebeba dhana mbili kuu. ‘foni na ‘etiki’. Foni maana yake ni ‘sauti’ na dhana ya‘etiki’ ni pana kidogo. Mara nyingi dhana ya etiki inakinzanishwa na ile ya ‘emiki’(Angalia Eastman 1990:25). Kwa kifupi, ‘etiki’ ni uchambuzi wa tofauti za sautikatika hatua ya awali ya ukusanyaji wa data. Hapa mwanaisimu ananukuu kilasauti aisikiayo kutoka kwa mzungumzaji wa lugha wakati wa ukusanyaji huo.Baada ya hapo inafuatia hatua ya ‘emiki’ ambapo anazibainisha sauti hizo katikangazi mbalimbali za muundo wa sauti ambazo zinatambulika. Kutokana na dhanahizo tunapata kuona tofauti kati ya ‘fonetiki’ na ile ya ‘fonemiki’. Besha (1994:18)anasema kuwa taaluma ya fonetiki huchunguza sauti zozote zile za lugha fulani nakuzitolea sifa zake (yaani etiki) na kisha zinaweza kupangwa katika makundi nakuzipa au kuzitolea sifa ambazo zinaweza kutofautishwa na sauti za lughanyengine (yaani emiki).Hakuna mgongano katika kufasili fonetiki. Ukiangalia fasili za wanaisimu karibuzote zinazungumzia juu ya kuwa taaluma hii ni ya uchambuzi na uchunguzi wataratibu zote zinazohusiana na utoaji, utamkaji, usafirishaji, usikiaji na ufasili wasauti za mwanadamu (Angalia Masamba na wenzake (2004:5) na Besha(1994:18).ZINGATIAFonetiki ni taaluma ya uchambuzi na uchunguzi wa taratibu zotezinazohusiana na utoaji, utamkaji, usafirishaji, usikiaji na ufasili wasauti za mwanadamu.Kwa mujibu wa mwanafonetiki Ladefoged (1975:1), kazi ya kwanza yamwanafonetiki ni kujaribu kujua je, watu hufanya nini wanapozungumza nakusikiliza sauti. Hivyo utakuta kwamba tutawajibika kujua sauti inatolewaje au23

viungo vya sauti ni vipi. Pili, tutaangalia jinsi tunavyovitumia viungo hivyokutolea sauti za namna mbalimbali. Hii ni taaluma ndogo iitwayo fonetikimatamshi au utamkaji. Vile vile tunaweza kuchambua sauti kwa namnaunavyoisikia. Ili tuweze kusikia, tunahitaji kuwa na muundo wa kiakustiki. Niahasa ya kuchambua sauti kiakustiki ni kwa sababu tuweze kubainisha kwa niniwazungumzaji wanajikanganya katika kutofautisha sauti za aina fulani. Aukubainisha sauti ambazo si rahisi kuzitofautisha kwa kuangalia namna yautamkaji. Sauti twaweza kuzisikia na kuzitofautisha kwa namna tatu: kidatu,ukelele na urefu a

Uhusiano baina ya sauti za maneno au umbo linalowakilisha alama katika lugha ya alama na ule wa maana inayowakilisha ni wa kinasibu tu au ulitokana na makuba