De Natuur Als Recreatiegebied? Floortje Cornelissen
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 AtheneumDe natuur als recreatiegebied?Het effect van mensen op het gedrag van Konik paarden in de OostvaardersplassenFloortje CornelissenProfielwerkstuk Biologie, 6 AtheneumBegeleider: Mevr. M. KooleMet medewerking van StaatsbosbeheerOktober 2017Foto’s voorkant: F.E. CornelissenCopyright 2017, F.E. CornelissenAlle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagenin een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of openige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige anderemanier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.1
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 AtheneumSamenvattingNaar aanleiding van de discussie begin 2017 over het openstellen van de geheleOostvaardersplassen voor publiek, is er een onderzoek uitgevoerd om te kijken of deaanwezigheid van bezoekers invloed heeft op het gedrag van de Konik paarden die in datgebied leven. Hiervoor is het gedrag bestudeerd van twee kuddes Konik paarden in tweeaparte gebieden in de Oostvaardersplassen: het ene gebied is wel opengesteld voor publieken het andere niet. De resultaten laten weinig tot geen verschil zien in het gedrag van debeide kuddes. De bezoekers hadden geen invloed op het gedrag van de paarden in hetopengestelde gebied. Echter, dit onderzoek heeft uitsluitend in de zomerperiodeplaatsgevonden, een periode met voedselrijkdom. Er zal meer onderzoek moeten wordengedaan naar het gedrag van de paarden in andere seizoenen en naar de andere dieren enplanten die daar leven, om met zekerheid te kunnen zeggen of het openstellen van deOostvaardersplassen geen negatieve effecten op de Konik paarden heeft.2
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 AtheneumInhoud1. Inleiding . 42. Materiaal en Methode . 62.1. Onderzoeksgebied . 62.2. Onderzoeksopzet . 72.3. Gegevensverwerking . 93. Resultaten. 113.1. Gedrag Konik paarden . 113.2. Sociaal gedrag . 133.3. Bezoekers en hun effect op het gedrag van paarden . 144. Conclusie . 175. Discussie . 186. Aanbevelingen . 197. Nawoord . 208. Literatuurlijst . 21Bijlage 1: Ruwe meetgegevens. 22Bijlage 2: Protocol. 25Bijlage 3: Logboek. 273
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 Atheneum1. InleidingDe Oostvaardersplassen is een bekend natuurgebied wat is ontstaan na de inpoldering vande Flevopolders eind jaren 60 (zie figuur 2.1). In het gebied leeft een groot aantal grotegrazers, zoals edelherten, Heck runderen en Konik paarden. Het grootste deel, de randzone,is afgesloten voor publiek. Een klein deel is wel toegankelijk voor bezoekers, de Driehoek (ziefiguur 2.2), waar zij in kunnen rondlopen en de kijkhut ‘De Zeearend’ kunnen bezoeken.Begin januari 2017 kwam er een discussie op gang om de gehele Oostvaardersplassen opente stellen voor bezoekers. Naast de Driehoek, het deel van de Oostvaardersplassen dat totnu toe al toegankelijk was voor bezoekers, is er een wens vanuit een deel van demaatschappij om ook de gehele randzone open te stellen voor publiek. Het idee van de VVDen SGP fracties in de Provincie Flevoland is om het hele gebied toegankelijk te maken metveel minder grazers dan er nu rondlopen en vooral met veel vogels (NOS, 2017). Mocht ditplan worden uitgevoerd, dan zullen er nieuwe paden en wegen moeten worden aangelegd inhet natuurgebied. Hierbij gaat het voornamelijk om fiets- en wandelpaden voor debezoekers (SGP, 2017). Het natuurgebied zal daardoor veranderen in een recreatiegebied.Niet iedereen is het met het voorstel van de VVD en de SGP eens. Uit een landelijkpublieksonderzoek blijkt dat 50% tegen het openstellen van natuurgebieden in Nederlandvoor bezoekers is (Van Maanen, 2017).In het gebied dat tot nu toe nog ontoegankelijk was voor bezoekers leven momenteel grotekuddes edelherten, Heck runderen en Konik paarden. Deze grote herbivoren hebben in hundagelijks leven geen of weinig interacties met mensen. Ze hebben een natuurlijkgedragspatroon dat is afgestemd op hun omgeving. Wanneer dit verstoord wordt,bijvoorbeeld door de aanwezigheid van mensen, kan dit patroon veranderen. OmdatStaatsbosbeheer in de Oostvaardersplassen een beheer wil uitvoeren waarbij natuurlijkeprocessen zoveel mogelijk de ruimte krijgen, is het de vraag of beïnvloeding van het gedragvan grote herbivoren door mensen de natuurlijke processen in het gebied kunnen verstoren.Om er achter te komen of het gedrag van de dieren verandert als het gebied wordtopengesteld voor mensen moet er gedragsonderzoek worden gedaan bij deze dieren in eengebied dat wel toegankelijk is voor mensen en een gebied dat niet toegankelijk is voormensen. Dat is ook wat er in dit onderzoek is gedaan. Er is gekeken naar het gedrag vanKonik paarden in de Oostvaardersplassen in de Driehoek, een gebied dat vrij toegankelijk isvoor bezoekers (zie figuur 1.1), en in de randzone, een gebied dat niet vrij toegankelijk isvoor bezoekers. Er is gekozen voor Konik paarden omdat deze in beide gebieden aanwezigzijn en deze dieren zich goed laten observeren. Het doel bij dit onderzoek was om te kijkenof het gedrag van de kudde in de Driehoek verschilt met het gedrag van de kudde in derandzone en of dit verschil wordt veroorzaakt door menselijke aanwezigheid.De onderzoeksvraag is als volgt:Gaan de verwilderde Konik paarden in de randzone van de Oostvaardersplassen zich andersgedragen wanneer hun leefgebied zou worden opengesteld voor bezoekers?4
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 AtheneumDe deelvragen die hieruit voortkomen zijn: Wat is het gedragspatroon van de paarden in de Oostvaardersplassen?Verschilt het gedrag van de paarden in de Driehoek met het gedrag van de paarden uitde randzone?Wat is de invloed van mensen op het gedrag van de paarden?De verwachting is dat interactie tussen mensen en paarden zal leiden tot meer alertheid enmijd-gedrag (lopen) bij de paarden waardoor minder tijd besteed kan worden aan gedragvan secundair belang zoals sociaal gedrag. De reden hiervan is als volgt. Ieder dier vertoontop een dag verschillende gedragingen. De belangrijkste hiervan, de eerste levensbehoeftes,zijn eten en rusten. Zo moeten ook de Konik paarden in de Oostvaardersplassen dit doen. Nahet vervullen van de eerste levensbehoeftes zal de rest van de dag worden gevuld metlopen, rennen, liggen en sociaal gedrag. Wanneer er iets onbekends, een storende factor,hun leefgebied betreedt, kan dit voor verschillende veranderingen in hun gedragspatroonzorgen. Wanneer de Oostvaardersplassen in zijn geheel opengesteld zou worden voorbezoekers, dan zouden deze mensen de storende factor in het leefgebied van de Konikpaarden zijn. Wanneer er zo’n stoorzender aanwezig is zullen de Konik paarden minder tijdhebben voor hun dagelijkse behoeftes omdat ze de storende factor in de gaten moetenhouden en er op moeten kunnen reageren mocht dit nodig zijn. Verwacht wordt dat depaarden meer alert zullen zijn en meer zullen gaan lopen (mijden van de verstoring) alsgevolg van de aanwezigheid van mensen. De tijd die ze daaraan besteden kunnen ze dan nietaan iets anders besteden. De verwachting is dat het gedrag voor de eerste levensbehoefteniet zal afnemen, maar wel het gedrag van secundair belang zoals het sociale gedrag, omdatdit niet direct noodzakelijk is voor de paarden om te kunnen overleven.Figuur 1.1: Oostvaardersplassen, de Driehoek, het voor publiek opengestelde gebied (Foto: F.E. Cornelissen)5
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 Atheneum2. Materiaal en Methode2.1. OnderzoeksgebiedDe Oostvaardersplassen (5600 ha) is een moerasachtig natuurgebied, te vinden in de polderZuidelijk Flevoland in het zuiden van de provincie Flevoland (zie figuur 2.1). De polderZuidelijke Flevoland was in 1969 drooggelegd om grond te verkrijgen voor landbouw,industrie, wonen en recreatie (Jans & Drost, 1995). Op de locatie waar nu deOostvaardersplassen ligt, was oorspronkelijk een industrieterrein gepland. Doordat na hetdroogleggen van de polder geen directe behoefte was aan een industrieterrein op dielocatie, kon de natuur op grote delen van dit gebied haar gang gaan. Er kwamen veelverschillende planten en vogels op af. Enkele daarvan, zoals zilverreigers, lepelaars engrauwe ganzen, waren voorheen uitgestorven in Nederland. Door de terugkeer van dezesoorten werd het gebied tot natuurgebied verklaard. Later werden er grote herbivoren zoalsHeck runderen (Bos taurus L.), edelherten (Cervus elaphus L.) en Konik paarden (Equuscaballus L.) geïntroduceerd. Die laatste werd in 1984 met een groep van 18 uitgezet(Cornelissen, 2017). Tegenwoordig zijn er ongeveer 850 van deze paarden te vinden in deOostvaardersplassen (Cornelissen, Beemster & Kuypers, 2017).Figuur 2.1: Ligging van het onderzoeksgebied (links: http://www.flevoland.iclicksdev.nl/, ons/5/59/Natuur-Oostvaardersplassen-2014Q1.jpg)Het natuurgebied bestaat voor ongeveer 2/3 uit moeras en 1/3 uit een droge randzone. Hetmoeras bestaat uit open water en rietvegetaties en de droge randzone uit grasland, ruigtemet brandnetels en distels, riet en enkele bomen en struiken. De Oostvaardersplassen isopgedeeld in een voor publiek opengesteld en een gesloten deel. Het opengestelde gebied,de zogenaamde ‘Driehoek’ (zie figuur 2.2), is vrij toegankelijk voor publiek. In de Driehoek iséén kleine kudde paarden te vinden die hier het hele jaar rondloopt. Voor edelherten is hetmogelijk het hele jaar in en uit dit gebied te gaan en de Heck runderen en de grote kuddeKonik paarden kunnen hier alleen in de winter (december-maart) komen, als het gebied isafgesloten voor bezoekers.6
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 AtheneumFiguur 2.2: Ligging verschillende gebieden in de 014Q1.jpg)Voor dit onderzoek is ervoor gekozen om alleen de paarden van de Oostvaardersplassen teobserveren, omdat hier één soort paarden in twee verschillende omstandigheden (met enzonder mensen) voorkomt. Er is namelijk een kleine kudde paarden in de Driehoek en eengrote kudde in de randzone.2.2. OnderzoeksopzetVoor een goede vergelijking van de twee groepen paarden is het van belang dat zo veelmogelijk factoren gelijk zijn. Omdat het gedrag afhankelijk kan zijn van het seizoen of hettijdstip op de dag is het bijvoorbeeld belangrijk dat de twee groepen worden geobserveerdin hetzelfde seizoen en tijdens dezelfde periode van de dag. Zo is bekend dat veelherbivoorsoorten een duidelijk dagritme hebben waardoor het uit zou maken op welktijdstipvan de dag je zou observeren (Vulink, 2001). Runderen bijvoorbeeld grazen duidelijk meer bijzonsopkomst en zonsondergang. Bij paarden, waaronder ook Konik paarden, is dit dagritmeniet of nauwelijks te zien (Van de Wetering, 1994) (zie figuur 2.3). Voor gedragsstudies aanpaarden maakt het dus niet zo veel uit op welk tijdstip van de dag de waarnemingenplaatsvinden, zolang ze maar voor beide groepen in dezelfde tijdsperiode plaatsvinden. In ditonderzoek is er voor gekozen om iedere dag van 8:45 tot 14:00 uur te meten.7
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 AtheneumFiguur 2.3: A: gemiddelde graas-activiteit van runderen gedurende 24 uur in de zomer. B: gemiddelde graasactiviteit van paarden gedurende 24 uur in de zomer (bron: Van de Wetering, 1994)Een andere factor die van invloed kan zijn op het gedrag is het weer. Een groot verschil intemperatuur, neerslag of wind kan voor een afwijkend gedragspatroon zorgen. In tabel 2.1 iste zien dat op de dagen van observatie de weersomstandigheden redelijk gelijk waren aanelkaar.Tabel 2.1: Weer KNMI weerstation Lelystad. Windrichting, windsnelheid en temperatuur gemiddeld over deperiode 8:00-14:00 u; Bewolking mediaan over de periode 8:00-14:00 u. (bron: KNMI)WaarneemdagenGroep Windrichting Windsnelheid Temperatuur Zonneschijn Neerslag Bewolkingin Cin gradenin m/sin uurin mmin %8-jul-17 Driehoek3303,321,31,60,0 75,1-87,59-jul-17 Driehoek1801,720,36,40,0 37,5-50,010-jul-17 Randzone2142,722,94,70,0 87,5-99,911-jul-17 Randzone2595,319,81,70,0 87,5-99,99-aug-17 Randzone2146,418,65,00,0 50,0-62,513-aug-17 Driehoek1202,618,73,10,0 87,5-99,9Om het effect van mensen op het gedrag van paarden te kunnen meten is bij dit onderzoekvooral gelet op één van de eerste levensbehoeftes: grazen, en op sociaal gedrag tussenpaarden onderling, omdat hierbij het grootste effect van mensen wordt verwacht (zieinleiding).Voor dit onderzoek zijn in beide gebieden drie dagen waarnemingen uitgevoerd. In de voorhet publiek opgestelde Driehoek was dit op 8 en 9 juli en 13 augustus 2017 en in de voorpubliek gesloten randzone was dit op 10 en 11 juli en 9 augustus 2017.Tijdens een waarneemdag is ieder kwartier een meting uitgevoerd zodat er perwaarneemdag 20 metingen zijn en er een goed beeld kan worden gevormd van hetgedragspatroon wat de paarden in het geobserveerde dagdeel vertonen. In de Driehoekbestond elke meting uit het observeren van alle paarden in de kudde met behulp van eenverrekijker en het noteren van hun gedrag (zie tabel 2.2) in een protocol (zie bijlage 2). Dewaarnemers zaten hier op een afstand variërend van 10 tot 50 m. Ook is er in de Driehoekbij iedere meting opgeschreven hoeveel mensen er in het gebied waren. Hierbij zijn dewaarnemers zelf niet meegerekend omdat deze als een constante factor kunnen wordenbeschouwd voor beide deelgebieden. In de Driehoek is ook gekeken naar de reactie vanpaarden op mensen. Wanneer er mensen in de buurt van de paarden kwamen is genoteerd8
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 Atheneumom hoeveel mensen het ging, de afstand tot de paarden, hoeveel paarden het betrof enwelke reactie deze gaven. Deze meting werd niet ieder kwartier uitgevoerd, maar steeds ophet moment dat er mensen in de buurt van de paarden kwamen. In de randzone bestondeen meting uit het observeren en noteren van het gedrag van minimaal 10% van de kuddedie uit ca. 850 dieren bestond. Om de paarden in het voor publiek afgesloten gebied zo minmogelijk te verstoren zijn de waarnemingen op een afstand van meer dan 50 meteruitgevoerd. Daarbij is gebruik gemaakt van een telescoop.Wanneer een paard twee verschillende gedragingen vertoonde die allebei op het protocolvoorkomen (b.v. staan en groomen) werd er voorrang gegeven aan het sociale gedrag. Ditwerd gedaan omdat sociaal gedrag vaak maar kort duurt en zelden bezig is op het momentvan waarnemen. Als het toch een keer voorkwam dat het samenviel met het tijdstip waaropwerd waargenomen, dan werd in het sociale gedrag in het protocol genoteerd.Tabel 2.2: Lijst met waar te nemen gedragingenwaargenomen beschrijvinggrazengras afscheuren en opetenlopenvoortbewegen met rustige passenstaanrechtop stilstaanliggenrusten door met meer dan alleen poten de grond te rakenrennenheel hard lopendrinkenhet naarbinnen werken van watergroomeninteractie tussen twee paarden waarbij zij elkaar met de tanden krabbenagressiefinteractie tussen twee of meer paarden waarbij zij agressief gedrag vertonen tegen elkaarsnuffeleninteractie tussen twee of meer paarden waarbij zij aan elkaar snuffelenzogeninteractie tussen veulen en moeder waarbij het veulen melk drinkt van de moederspeleninteractie tussen twee of meer paarden waarbij zij speels gedrag vertonenalertopletten omdat er mensen in de buurt zijnkrabzelfzichzelf krabben met de tanden of hoevenkrabtakzichzelf krabben aan een tak of boomsnufgrasveulentjes die nog geen gras eten, maar al wel er aan snuffelensnufpoephengsten die aan elkaars uitwerpselen snuffelensnufgrondsnuffelen aan de grondsnufmensinteractie tussen paard en mens waarbij het paard aan het mens snuffeltcopulereninteractie tussen paarden met als doel voortplantinggravenmet de hoeven over de grond schrapenpoepplaspoepen of plassenrollenin het zand of in de modder rollenaantal mensen het aantal mensen in het gebied waargenomen vanaf de locatie waar de dieren stonden2.3. GegevensverwerkingHet gedrag is in het veld op veldformulieren vastgelegd waarna het in een Excel-spreadsheetis ingevoerd voor de statistische verwerkingen. Het gedrag van de paarden is per gebied, perdag en per kwartier uitgewerkt, zodat het verloop van het gedrag in de tijd is te zien enverschillen tussen de gebieden duidelijk worden.Omdat er een groot verschil is in de groepsgrootte en het aantal geobserveerde dieren pergebied (groep in de Driehoek ca. 30 paarden die alle geobserveerd zijn, in de randzone9
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 Atheneumbestaat de gehele groep uit ca. 850 paarden waarvan ca. 200 zijn geobserveerd) zijn demetingen omgezet in percentages om de twee groepen te kunnen vergelijken. Ditpercentage van het aantal paarden dat een bepaald gedrag vertoont kan ook wordenbeschouwd als de tijd die de paarden aan dit gedrag besteden (Duncan, 1992).In dit onderzoek is vooral gekeken naar de verschillen tussen de twee groepen paarden metbetrekking tot grazen en sociaal gedrag, grazen behoort tot de eerste levensbehoefte ensociaal gedrag is van secundair belang. Bij dit sociale gedrag wordt het grootste effectverwacht van menselijke aan- of afwezigheid (zie inleiding). Omdat niet alle verschillendegedragingen even belangrijk zijn, is bij de verwerking van de gegevens een selectie gemaaktvan enkele gedragingen en een aantal is samengevoegd onder één benaming. In degrafieken is grazen, staan, liggen, sociaal gedrag, overig gedrag, lopen en rennen en alert tezien. De onderverdeling is te zien in tabel 2.3.Tabel 2.3: Onderverdeling gedragingenCategorieGedragingenGrazenStaanGrazen ogenSnuffelen aan poepCopulerenOverigLopen en rennen AlertZelf krabbenLopenAlertAan een tak krabbenRennenSnuffelen aan grasSnuffelen aan de grondSnuffelen aan een mensGravenPoepen en plassenRollenEr is voor gekozen om zogen bij sociaal gedrag in te delen. Ondanks dat het voor het veulende eerste levensbehoefte is, draagt het ook veel bij aan de ontwikkeling van de band tussenmoeder en veulen. De gedragingen snuffelen aan een mens en poepen of plassen zijn allebeiingedeeld bij ‘overig gedrag’, terwijl het ook gezien zou kunnen worden als sociaal gedrag.Omdat bij dit onderzoek het bij sociaal gedrag gaat om de interactie tussen paarden en niettussen paard en mens, valt snuffelen aan een mens onder ‘overig gedrag’. Wanneerhengsten poepen op een poephoop zou je dit als sociaal gedrag kunnen zien. Maar omdatmerries ook wel eens poepen (wat geen sociale functie heeft zoals bij de hengsten) enplassen en dit samen onder één categorie valt, is besloten om dit niet bij sociaal gedrag teplaatsen. Er is namelijk vaker waargenomen dat het gedrag poepen en plassen geen socialefunctie had.10
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 Atheneum3. Resultaten3.1. Gedrag Konik paardenHet gedrag van de paarden in de Driehoek vertoonde enkele verschillen met het gedrag vande paarden in de randzone. In beide gebieden werd de meeste tijd besteed aan de eerstelevensbehoeften, grazen en staan: in de Driehoek 80% en in de Randzone 70%, maar deverdeling over deze twee gedragingen was zeer verschillend (zie figuur 3.1). De paarden inde Driehoek graasden korter en stonden bijna twee keer zo lang als de paarden in derandzone. De rest van hun tijd besteedden de paarden in de Driehoek voornamelijk aanliggen, lopen en rennen, terwijl de paarden in de randzone hun overige tijd vooral aan liggenbesteedden, behalve op 10 juli (zie figuur 3.2). Figuur 3.2 laat ook zien dat de paarden in deDriehoek meer renden dan de paarden in de randzone. Dit komt doordat de paarden in deDriehoek met regelmaat hetzelfde rondje om een plas of bosje renden.Figuur 3.1: Gedrag Konik paarden in de Driehoek (met bezoekers) en de randzone (zonder bezoekers)gemiddeld over de drie waarneemdagenOp 10 juli kwamen er rond 10:00 u twee grote militaire helikopters overvliegen. Figuur 3.3laat zien dat om 9:45 u al een paar paarden aan het lopen of rennen waren door de komstvan de helikopters en vanaf 10:15 u renden alle paarden door deze verstoring. Dit hieldenze vol tot 11:15 u, in het uur daarna liepen of renden steeds minder paarden. Figuur 3.4 laatzien waar de kudde heen rende. Tijdens het rennen legden ze een afstand van ca. 4 km af.De tijd die de paarden aan rennen besteedden, ging ten koste van de tijd die ze normaal aangrazen en staan besteden, want deze twee gedragingen hebben een lager percentage invergelijking met de andere twee dagen in de randzone (zie figuur 3.2).11
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 AtheneumFiguur 3.2: Gedrag Konik paarden per dag. Op 10 juli vlogen er twee helikopters over het gebied die van invloedwaren op het gedrag van de paarden: lopen en rennen nam sterk toe wat leidde tot een afname van grazen enstaanFiguur 3.3: Gedrag paarden in de randzone op 10 juli toen er rond 10:00 u twee militaire helikopters over hetgebied vlogen12
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 AtheneumFiguur 3.4: Afgelegde weg van de Konik paarden tijdens de verstoring van de helikopters op 10 juli (zie ookfiguur 3.3)3.2. Sociaal gedragDe paarden in de randzone vertoonden meer sociaal gedrag dan de paarden in de Driehoek(zie figuur 3.1).In het algemeen bestond het sociale gedrag vooral uit groomen en zogen (zie figuur 3.6). Inde randzone besteedden de paarden met name meer tijd aan groomen (zie figuur 3.5) en inde Driehoek besteedden de hengsten meer tijd aan het ruiken aan de poep van anderehengsten. Dit komt waarschijnlijk doordat 2/3 van de kudde in de Driehoek bestaat uithengsten en deze dus veel interactie met elkaar hebben.Figuur 3.5: Links: groomen, rechts: zogen (Foto: F.E. Cornelissen)13
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 AtheneumFiguur 3.6: Sociaal gedrag van de paarden in de Driehoek en randzone, gesplitst in groomen, zogen, agressief,snuffelen, copuleren en snuffelen aan poep. Weergegeven zijn de gemiddelden over de drie waarneemdagen.3.3. Bezoekers en hun effect op het gedrag van paardenHet aantal bezoekers in de Driehoek was gemiddeld het laagst tijdens de eerstewaarneemdag en het hoogst tijdens de laatste waarneemdag (zie figuur 3.7). De eerstebezoekers werden pas na 9:00 u waargenomen waarna de aantallen geleidelijk toenamen.Tussen 11:00-13:00 u werden vaak de meeste bezoekers waargenomen.Veel bezoekers kwamen niet binnen een straal van 150 m van de kudde. Alleen bij afstandentot ca 50 m traden effecten op van de interacties tussen mensen en paarden. Bij afstandengroter dan 75 m is geen enkele keer een reactie van de paarden op de mensenwaargenomen. In totaal zijn 30 interacties tussen paarden en mensen waargenomen (ziefiguur 3.8). De meeste interacties vonden plaats op een afstand van minder dan 10 m (67%).In figuur 3.8 valt verder op dat de interacties op korte afstand vrijwel altijd kleine groepenvan mensen betrof, terwijl op grote afstand veelal grote groepen mensen werdenwaargenomen.Van de in totaal 30 interacties tussen paarden en mensen gedurende de driewaarneemdagen, was er in 19 gevallen (63%) sprake van ‘geen reactie’ van de paarden. Demeeste reacties van paarden vonden op korte afstand plaats (zie figuur 3.9). Het hogepercentage reactie op een afstand van 21-50 m (zie figuur 3.9) geeft geen goed gemiddeldbeeld omdat het op slechts één interactie is gebaseerd. In de meeste gevallen duurde eenreactie zeer kort en waren de paarden even afgeleid waarna ze hun gedrag van voor deinteractie weer voortzetten (zie tabel 3.1).14
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 AtheneumFiguur 3.7: Aantal bezoekers in de Driehoek op drie verschillende waarneemdagen. Links het aantal bezoekersper kwartier en rechts het gemiddelde aantal bezoekers per dagFiguur 3.8: Totaal aantal interacties en gemiddeld aantal mensen per interactie tussen paarden en mensen inde Driehoek bij verschillende afstanden gedurende de drie waarneemdagen15
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 AtheneumFiguur 3.9: Reacties van de paarden op interacties met mensen in de Driehoek bij verschillende afstandengedurende de drie waarneemdagen. De zwarte lijn geeft het aantal interacties tussen paarden en mensen weer(zie ook figuur 3.8)Tabel 3.1: Gedrag van paarden voor, tijdens en direct na de interactie met mensen in de Driehoek. Depercentages zijn gebaseerd op een totaal van 30 interacties gedurende de drie waarneemdagengedrag voor interactiestaangrazenlopenstaan*bescherming zoeken**rennenreactie tijdens interactiegeenalertopkijkensnufflenlopenpaarden volgenschrikken van mensgedrag na interactiestaangrazenlopenstaanpaarden terug naar kuddesteigerenfrequentie in %631077733* Een merrie zocht bescherming bij twee mensen omdat zij werd opgejaagd door een paar hengsten. Ze liepnaar de mensen toe en werd gevolgd door drie hengsten. De hengsten joegen haar vervolgens terug naar dekudde.** Vier hengsten renden over het pad. Op datzelfde moment liep er een man met fototoestel en statief. Deman schrok van de paarden en hield het statief voor zich uit richting de paarden zodat deze niet dichter bij hemzouden komen. De paarden schrokken hier op hun beurt weer van. Twee renden een andere kant op. Deandere twee steigerden eerst en liepen vervolgens ook een andere kant op.16
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 Atheneum4. ConclusieUit de resultaten blijkt dat het gedrag van de paarden in de Driehoek (met mensen) in grotelijnen gelijk is aan het gedrag van de paarden in de randzone (zonder mensen). Aan de eerstelevensbehoefte (grazen en rusten) werd in beide gebieden ongeveer even veel tijd besteed(ca. 80%). De paarden in de Driehoek bleken door interacties met mensen niet meeralertheid en mijd-gedrag te vertonen. Beide kuddes volgden hun dagelijkse gedragspatroon.De resultaten van dit onderzoek lijken aan te geven dat het openstellen van de geheleOostvaardersplassen voor mensen geen effect zal hebben op het gedrag van de Konikpaarden in de randzone. Echter, dit onderzoek is niet uitgebreid genoeg om deze algemeneconclusie te trekken.Zo is dit onderzoek uitgevoerd in de zomer, wat betekent dat de verzamelde gegevenswellicht alleen gelden voor de zomermaanden; ze hoeven niet representatief te zijn voor hethele jaar. De paarden zouden ander gedrag kunnen vertonen in de andere seizoenen enzouden dus ook anders kunnen reageren op mensen.Wat ook meespeelt bij dit onderzoek, maar waar niet specifiek naar is gekeken, is dat depaarden in de Driehoek gewend zijn geraakt aan mensen. Ze zijn er mee opgegroeid en voorhen is het een bekende factor in hun leefgebied geworden. In de randzone hebben depaarden geen interacties met mensen omdat deze nooit aanwezig zijn. Het is mogelijk dat depaarden in de Driehoek vergelijkbaar gedrag vertonen als de paarden in de randzone omdatzij gewend zijn aan de mensen en er geen tot weinig reactie op geven. Als deOostvaardersplassen wordt opengesteld, zullen de paarden in de randzone in eersteinstantie nog niet gewend zijn aan de mensen en zou het kunnen zijn dat ze (tijdelijk) meergedragsveranderingen zullen tonen dan wat de paarden in de Driehoek tijdens hetonderzoek deden. Na verloop van tijd, als ze gewend zijn geraakt aan de mensen, zouden zemisschien weer hun oude gedragspatronen kunnen oppakken. Net als de paarden in deDriehoek zouden de paarden in de randzone zich dan niet laten verstoren door mensen.De vraag of de verwilderde Konik paarden in de randzone van de Oostvaardersplassen zichanders gaan gedragen wanneer hun leefgebied zou worden opengesteld voor bezoekers, kanop basis van de bovengenoemde gegevens niet bevestigd worden. Hiervoor zal er nog verderonderzoek moeten plaatsvinden om de ontbrekende gegevens te verkrijgen.Daarnaast is op basis van dit onderzoek niet te zeggen of het openstellen nog andere(nadelige) effecten zal hebben op het gebied en zijn bewoners.17
De natuur als recreatiegebied?Floortje Cornelissen6 Atheneum5. DiscussieEr is geen reden om te veronderstellen dat de wijze waarop het onderzoek is uitgevoerd vaninvloed is geweest op de resultaten. H
Floortje Cornelissen 6 Atheneum 2 Samenvatting Naar aanleiding van de discussie begin 2017 over het openstellen van de gehele Oostvaardersplassen voor publiek, is er een onderzoek uitgevoerd om te kijken of de aanwezigheid van bezoekers in
Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit(LNV) heeft de Commissie Deskundigen Meststoffenwet (CDM) advies gevraagd over 'de hoogte van boetes om de naleving van de regels van de Meststoffenwet in de praktijk af te dwingen en om mestfraude tegen te gaan', ten behoeve van de onlangs uitgebrachte 'Versterkte Handhavingsstrategie Mest' (LNV, 2018).
Simple Minds in verschiedenen Kon-fi gurationen: Das Opus der schottischen Band um Sänger Jim Kerr und Gitar-rist Charlie Burchill aus dem Jahr 1985 kommt als 5-CD DVD Super Deluxe Edi-tion, als 2-CD-Set, als digital optimier-te CD, als Blu-ray Audio und als LP. Als Bonus-Material wurden diverse S
6 Bylae A: Hersiene getal formele assesseringstake per vak vir graad 1–9: VOOR (Voor) en Nuwe (Nuwe) 1 2 Huistaal Eerste Addisionele Taal Wiskunde Lewens-vaardighede Ekonomiese en Bestuurs-wetenskappe Skeppende Kunste Tegnologie GRAAD Natuur-KWARTAAL wetenskappe Natuur-wetenskappe en Tegnologie Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis
We willen mensen, jong en oud, in het hart raken en we willen de fascinatie voor de natuur met hen delen. We stimuleren mensen om buiten in de natuur iets geweldigs te beleven. We geven met onze gebieden en gebouwen mogelijkheden om tot rust te komen, om te ontdekken, om te spelen en om te bewegen. Dat doen
aan naleving van wettelijke bepalingen. De Raad heeft onderzocht in hoeverre sprake is van handhaving van wetgeving die beoogt de natuur en het milieu van Caribisch Nederland te beschermen. Gebleken is dat er op deze terreinen nog weinig aan rechtshandhaving wordt gedaan. De Raad vindt het belangrijk dat hier verandering in komt.
surdität der menschlichen Lebensbedingungen im Tod am krassesten hervor tritt, ist er vorzüglich Gegenstand der metaphysischen Revolte (L’Lomme29). Der Tod ist in jedem Falle unsinnig und falsch, sei es als Selbstmord — indi viduell oder kollektiv —, sei es als Mord, sei es als Todesstrafe, sei es als das Leid des Sterbens.
13. T2 Wat? De personages van Trainspotting zijn er net als wij niet jonger op geworden. Maar als Rent Boy, Spud, Sick Boy en Fran-co twintig jaar later weer samenkomen, zal het niet zijn om te kleurenwiezen. Ga kijken want sequels zijn doorgaans even inspiratieloos als een heroïnejunk op een onbewoond eiland, maar niet als ze het
TAMINCO GROUP NV Pantserschipstraat 207, 9000 Ghent, Belgium Enterprise number 0891.533.631 Offering of New Shares (with VVPR strips attached) and Existing Shares
