Jacquelien Bulterman & Bram De Muynck

Woord voorafDit boekje is een handreiking voor visievorming op toetsing in het licht vande bredere taak van het onderwijs. Met gespreksvragen en een scala aan casussen, ontleend aan allerlei onderwijspraktijken, maken we visievorming optoetsing tot een praktische aangelegenheid. In eerste instantie richten we onsop docenten in hbo en mbo, maar ook op docenten in het vo en het po. Intweede instantie is het boekje gericht op beleidsmedewerkers, leidinggevenden, opleidingscoördinatoren, directeuren en ambtenaren, politici, eigenlijkop iedereen die in het onderwijs verantwoordelijkheid draagt.De tekst is te gebruiken bij scholings- en bezinningsmomenten over toetsing.De hoofdstukken kunnen het beste in samenhang met elkaar gelezen worden.Maar het is ook mogelijk de afzonderlijke hoofdstukken voor gesprekken inteams te gebruiken.De inhoud is ontwikkeld binnen het project ‘Voortgangstoetsing in dedoorstroom mbo-hbo’. In dit project hebben een aantal collega’s van hetHoornbeeck College voor (reformatorisch) mbo, met locaties in Amersfoort,Apeldoorn, Goed, Kampen en Rotterdam, Driestar Hogeschool in Gouda enChristelijke Hogeschool Ede, digitale toetsen ontwikkeld. Tegelijkertijd metde toetsen is een doorlopende leerlijn rekenen, taal en Engels gemaakt diebegint bij de opleiding tot onderwijsassistent in het mbo en eindigt als leraarbasisonderwijs in het hbo. Dit pakket van leerlijnen en digitale toetsen biedtmbo-studenten oefenmogelijkheden. Zo kunnen ze hun kansen vergroten omals onderwijsassistent door te stromen naar de pabo en de opleiding tot leraarbasisonderwijs succesvol af te ronden.Aan ons als lectoren in het hbo is gevraagd een bezinnende tekst te schrijvenvoor docenten. Het werkplan bevatte de volgende doelstellingen. (a) De publicatie is erop gericht om docenten te helpen zich te verhouden tot toetsingen toetsgestuurd leren: waarom welke toetsing in te zetten op welk momenten bij welke lesinhoud; (b) de publicatie maakt duidelijk wat het doel en derol van toetsgestuurd leren is binnen een beroepsopleiding; (c) de publicatiemaakt duidelijk hoe toetsgestuurd leren past in een gewenste studiecultuurop mbo en hbo.Het project vond plaats terwijl toetsing in het hbo sowieso al hoog op de agenda stond. Bezinning op toetsen kan alleen zinvol zijn als je hier de doelstellingvan mbo en hbo bij betrekt: beroepsvorming. Wij zien beroepsvorming als7

een voor ieder uniek proces waarin jongeren hun talenten verkennen en ontwikkelen. Vorming is zo belangrijk dat we niet met docenten kunnen sprekenover ‘visie op toetsen’ zonder het te hebben over de uniciteit van ontwikkelingen de idealen die docenten daarbij hebben. Zo is dit een boekje geworden datniet alleen gaat over (digitale) toetsing, maar ook over vorming.We spreken onze dank uit aan de deelnemers die aan het project digitale toetsing en door middel van interviews aan dit boek hebben meegewerkt: Nicoden Besten, Carla van Hengel, Anja van der Hoek, Johan de Jong, Janneke deJong – Slagman, Johan Melse (Driestar Hogeschool); Jan Willem Chevalking,Susan van der Ree - Buiten, Henk Rietdijk, Jurriaan Steen, Mirjam Trapman,Adé de Vries, (CHE); Aart Aarnoutse, Adrie van Binsbergen, Hester Bos –Willemsen, Frans Jan Hertog, Linda Kosters, Harm Visser, Hanneke Zaayer– Groenewoud (Hoornbeeck College). Onze zeer gewaarde collega Johan deJong (Driestar Hogeschool) is ons helaas plotseling ontvallen in de laatste fasevan het project. De gesprekken waren leerzaam en inspirerend en brachtenons meer dan eens op nieuwe gedachten. Een aantal van de genoemde collega’sheeft meegelezen, evenals Peter Blokhuis en Marieke de Leeuw (CHE), PietMurre (Driestar Hogeschool) en Johan de Visser en Ad Blonk (HoornbeeckCollege). Hun suggesties hebben het boek nog dichter bij de praktijk gebracht,waarvoor we hen erkentelijk zijn. Verder danken wij de projectleiding in depersonen van Laura Boele-de Bruin en Kees Ritmeester voor de coördinatie,begeleiding, suggesties en geduld.8

Hoofdstuk 1Naar een evenwichtigtoetsbeleidTijdens de colleges van Dagmar wordt altijd veel gelachen. Dagmar is een muzische persoonlijkheid die studenten met haar kwinkslagen op het verkeerde beenzet om vervolgens via een paar andere kwinkslagen belangrijke noties onder deaandacht te brengen. Haar vak ontwikkelingspsychologie wordt niet in hapklarebrokken afgeleverd. Ze wil de hbo-student juist tot nadenken prikkelen en dat iste merken. Als de colleges van Dagmar zijn afgelopen, stroomt de gang vol metleven alsof studenten nog nagenieten van wat ze hebben meegemaakt.Plezier is belangrijk maar Dagmar daagt haar studenten flink uit. Met een halfwoord neemt ze geen genoegen. Ze eist dat studenten begrippen uit de literatuur op een juiste manier gebruiken. Tijdens de colleges wordt dit geoefend. Allestudenten maken in hun stage een kort portret van een kind dat halverwege decursus wordt ingeleverd. Deze portretten vormen voor Dagmar een rijke bron vaninspiratie die ze in haar onderwijs volop benut.De opleiding vraagt van docenten om toetsplannen te schrijven. De achterliggende reden hiervoor zijn zorgen over het niveau van het hbo. Ook Dagmar moetexact aangegeven welke doelstellingen haar cursussen hebben en hoe objectiefgemeten wordt of deze doelstellingen zijn gehaald.Dagmar is de eerste die staat voor kwaliteit in het hbo. Toch heeft ze een ongemakkelijk gevoel. Past deze instrumentele benadering bij haar visie op onder wijs? Zij wil met haar onderwijs de talenten van studenten ontwikkelen. Datis iets anders dan hen programmeren volgens een vooraf geplande route.Onderwijs betekent voor haar vorming. Kritisch leren denken staat in al haar colleges c entraal. Dagmar weet zeker dat ze studenten daarbij verder helpt,maar hoe kan ze dit hard maken? Inderdaad is kennis van begrippen voor haar9

ook belangrijk maar ze voelt weinig voor onderwijs dat hapklare brokken toetsten nauwelijks aansluit bij de praktijk.Dagmar stelt de directie voor een studiemiddag aan het onderwerp toetsbeleidte besteden. Het motto voor deze studiemiddag is de retorische vraag: ‘Is allesvan waarde meetbaar?’De middag stelt haar voor verrassingen. Dagmar krijgt bijval maar een deel vande docenten is het pertinent niet met haar eens. Ze stellen dat leren handelenin de praktijk inderdaad belangrijk is maar dat hbo’ers daarbij vooral ook instaat moeten zijn om abstract te denken. Voor havisten, mbo’ers en zelfs voorvwo’ers betekent dat een enorme sprong in hun intellectuele ontwikkeling. Zemoeten leren om grotere hoeveelheden stof te overzien. Als die niet getoetstwordt, lezen studenten de literatuur nauwelijks. Abstract leren denken komt danook onvoldoende uit de verf.Na afloop spreekt Dagmar de middag na met de directie. Het was een zinnigediscussie maar er waren twee kampen. Verder dan een of-of houding waren zeniet gekomen. Nóg niet Hoofdstuk 1Aandacht voor toetsen10Toetsen is een belangrijk onderwerp van discussie die in alle geledingen vanhet onderwijsbestel speelt. Veel instellingen zijn bezig met het verbeteren vanhet toetsbeleid. Op diverse plaatsen worden gestandaardiseerde toetsen geïntroduceerd. Terwijl dit gebeurt, verschijnt er een rapport dat wijst op desmalle kijk op onderwijskwaliteit (Onderwijsraad, 2013) en ontstaan er collectieven die ervoor pleiten om toetsen af te schaffen. Hoewel de situaties inhet hbo, mbo, het voortgezet onderwijs en het basisonderwijs drastisch vanelkaar verschillen, spelen overal vergelijkbare thema’s. Daarbij ontstaan kampen van voor- en tegenstanders. Ook het onderwijsbeleid slingert door dejaren heen van de ene kant naar de andere. Docenten die al wat langer meedraaien, verzuchten dat er maar weinig nieuws is onder de zon.In dit boek proberen we niet met de laatste mode mee te doen. Wel willenwe de vragen van vandaag serieus nemen. Toetsen zijn onderwerp van gesprek vanwege de kwaliteit van het onderwijs. De lat moet hoger, zo wordtgesteld. Hier worden ook bedenkingen tegen geuit. Zijn toetsen adequate

iddelen om de kwaliteit te verbeteren? Gaat het in het onderwijs niet ommméér dan kennis maar ook om vorming van jonge mensen in het licht vanhogere waarden?De bovenstaande casus betreft een bekwame en betrokken professional. Haartegenstanders zijn dat echter ook. Ze verschillen fundamenteel van mening.Toch moet het te vormen toetsbeleid door het hele team gedragen worden.Dit boek schrijft niet voor hoe het ideale toetsbeleid eruit ziet maar nodigtprofessionals uit om hier zelf invulling aan te geven. Al dan niet in gesprekmet elkaar. Met praktijkvoorbeelden, achtergrondinformatie, resultaten vanonderzoek, discussievragen en een zelftoets dagen we de lezer uit om de eigenvisie te verhelderen en te herijken.Visie op toetsing hangt samen met visie op onderwijs. In dit hoofdstuk gaanwe in op de functies van onderwijs. Vervolgens geven we eerst een omschrijving van basisbegrippen over toetsing en evaluatie, en kijken we welkeplaats toetsing heeft in de verschillende sectoren van het onderwijs. Danvolgt de zelftest waarmee de lezers hun onderwijsvisie kunnen verhelderen.Ten slotte volgt een korte schets van wat de lezers van de rest van dit boekkunnen verwachten.Om grip te krijgen op de plaats die toetsing en evaluatie in het onderwijsverdienen, is het goed om stil te staan bij de functies die onderwijs vervult.We volgen daarvoor een indeling van Biesta (2012) en de omschrijvingendie hij geeft: de kwalificatiefunctie, de socialisatiefunctie en persoonsvorming. Bij de kwalificatiefunctie gaat het om het aantonen van geschiktheid:kinderen en jongeren worden ‘gekwalificeerd’ om een vervolgopleiding tegaan volgen of om een bepaald beroep te gaan beoefenen. De socialisatiefunctie betreft het ingroeien in bestaande culturele tradities en praktijken.Leerlingen en studenten worden op school ingevoegd in een bestaande ordewaarin bepaalde normen, waarden en gebruiken vanzelf spreken. Bij persoonsvorming gaat het niet om de omgeving maar om wat leerlingen

en onderzoek optimaal gebruik maken van de mogelijkheden van ICT om zo de kwaliteit van onderwijs en onderzoek te verbeteren. SURF bestaat uit drie organisaties: SURFfoundation, SURFnet en SURFdiensten. Deze uitgave is beschikbaar onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederland.