DẠY - HỌC NHỮNG BIỂU TƯỢNG VĂN HÓA VIỆT

A/,/ ?NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOIcứu đã đưa ra nhiều ý kiến khác nhau, song cóthể nhận thấy ba nội dung sau: 1/ ở vị trí trungtâm là hình ảnh mặt trời tỏa sáng, với ý nghĩabiểu trưng cho sự sống và việc tôn thờ thầnmặt trời của cư dân nông nghiệp; 2/ nhữngvòng tròn đồng tâm xung quanh là hình ảnhngười hái quả, đi săn, giã gạo, chèo thuyền,vũ đạo, chim chóc muông thú, nhà sàn. biểuhiện cho tinh thần chinh phục thiên nhiên,đoàn kết tập thể, sinh hoạt hội hè, cũng nhưsự gắn bó, giao hòa mật thiết giữa con ngườivới môi trường sinh thái; 3/ ở lớp vòng trònngoại vi, người Việt cổ đội mũ lông chim lạcvới ý niệm tôn sùng tô tem (vật tổ), đồng thờidấy lên niềm tự hào về nguồn gốc con cháurồng tiên của tộc người. Triết gia Kim Địnhrất có lý khi gọi hình ảnh cánh chim Lạc laovào miệng Rồng là “Thuyền Tình Bể Ái” TiênRồng. Nói cách khác, đây là một vỉa của triếtlý phồn thực phồn sinh với ước nguyện sinhsôi, phồn thịnh của dân tộc, giống nòi.Trong chuỗi biểu tượng văn hóa truyềnthống người Việt, “Không gian văn hóa cồngchiêng Tây Nguyên” (gồm năm tỉnh Kon Tum,Gia Lai, Đaklak, Đaknông và Lâm Đồng)cũng là một giá trị được UNESCO công nhậnlà di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.Cồng (có núm) chiêng (không có núm) gắnliền với các tộc người khu vực miền núi trungdu phía Bắc và dọc dải Trường Sơn. Do phạmvi phân bố rất rộng, nên chúng tôi chỉ tập trunggiới thiệu cồng chiêng khu vực Tây Nguyên.Các khu vực còn lại sẽ được tìm hiểu thêmở một bài viết khác. Sức hấp dẫn của cồngchiêng không chỉ ở mặt kỹ thuật diễn tấu, màcòn nằm ở phạm trù của cái thiêng, của nétvăn hóa tâm linh. Tức là, cồng chiêng cònnhư là một phương tiện dùng để giao tiếp vớithế giới siêu nhiên. Do tính chất linh thiêngcủa nó, cho nên cồng chiêng không được sửdụng bừa bãi, tùy tiện mà chỉ được dùng vàodịp mừng lúa mới, xuống đồng, hội hè và lễtết. Đặc biệt, ở một số tộc người, cồng chiêngcòn gắn liền với sự chào đời và ra đi của mỗithành viên trong cộng đồng. Căn cứ vào sốlượng cồng chiêng, người ta có thể xác địnhđược mức độ giàu sang, uy quyền của mỗi giađình và buôn làng. Người dân Tây Nguyênquan niệm mỗi chiếc cồng, chiếc chiêng đềutrú ngụ bên trong một vị Yang (thần). Cồngchiêng có tuổi càng nhiều, càng cổ xưa thìquyền lực của vị thần càng cao. Nếu âm thanhcủa trống đồng được xem như tiếng sét ngânlên cho mưa thuận gió hòa, thì âm thanh củacồng chiêng là “tiếng nói” của con người và“thần linh” theo quan niệm “vạn vật hữu linh”(vạn vật có linh hồn). Âm thanh cồng chiêngkhông chỉ toát lên vẻ đẹp hồn nhiên, mộc mạccủa núi rừng, mà còn gắn kết nhiều thành viêndiễn xướng, tạo thành một dàn hòa âm tập thểở trình độ cao.2.2.Chuỗi biểu tượng trầu cau và vôi đượcngười Việt giải thích cặn kẽ qua truyện cổ tích“Sự tích trầu cau”. Rõ ràng, sự hóa thân củacon người vào biểu tượng cho thấy lối tư duynông nghiệp chất phác, nhưng đồng thời cũngđánh dấu một bước ngoặt mới khi xã hội loàingười tiến vào ngưỡng cửa của thời đại vănminh. Tức là, bước chuyển mình từ hình thức“quần hôn” (chữ dùng của Engels) sang hìnhthức hôn nhân đối ngẫu. Giá trị nhân văn củacâu chuyện nằm ở tình cảm gắn bó keo sơngiữa anh em, vợ chồng. Trong đời sống vănhóa tinh thần của nhân dân, trầu cau và vôigắn với phong tục thờ cúng tổ tiên ông bà; vớilễ hội cầu phúc, cầu thịnh ở đền miếu, đìnhchùa; với tục cưới hỏi, ma chay, giỗ chạp,động thổ làm nhà. Từ xa xưa, người Việt cóthói quen ăn trầu, giữ cho răng thêm đen bóngchắc khỏe, hơi thở thêm thơm mát, bờ môithêm tươi đỏ có duyên. Hương vị cay nồngnóng bỏng của “Tam vị nhất thể” làm choTẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO33

A/,/ ?NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOItâm hồn thêm thư thái, sảng khoái, nhẹ nhõm.sen mọc từ đáy bùn lầy, vươn qua khoảngTiếp nữa, khi mở đầu cho một hội hát đối đápnước sâu mờ đục và vượt lên đón nhận ánhgiao duyên giữa các làng kết nghĩa, người tanắng mặt trời. Nói cách khác, đây là hànhthường khởi động, ướm thử nhau qua lời mờitrình từ bùn lầy bóng tối ra ánh sáng. Theonước, mời trầu lịch sự, nền nã “Miếng trầu làquan niệm của Phật giáo, ba tầng sống (đất,đầu câu chuyện”. Vì thế, tục mời trầu còn lànước và không khí) tương ứng với ba cõi “dụcmột kết tinh của truyền thống hiếu khách, củagiới”, “sắc giới” và “vô sắc giới”. Tầng thứ bahàm chứa nghĩa trong sạch, tốt lành, vì khi nởnét văn hóa giao tiếp ứng xử coi trọng nghĩatình. Trong lễ cưới, trầu cau là biểu tượng chohoa, đậu hạt, tức là lúc “đạt ngộ”, “giải thoát”.mối lương duyên đôi lứa bền chặt, hòa quyện,Phật giáo xem tòa sen là nơi an tọa thanh tĩnhgắn bó thủy chung đến trọn đời. Như vậy, trầucủa đức từ bi, cho nên người tu hành lựa chọncau và vôi rất gần gũi, thân thiết đối với cộngcách ngồi thiền theo tư thế ấy cũng là điềuđồng người Việt. Đặc biệt, nó luôn hiện hữu,dễ hiểu. Nói cách khác, người tu hành monggắn liền với những sự kiện có ý nghĩa trọngmuốn sao cho thanh tâm, đạt trí, thấu suốt vềđại của đời người.lý lẽ, sau nữa là cứu giúp chúng sinh và giúp2.3.Biểu tượng hoa sen và cây lúa dù có cả muôn loài. Với các giá trị trên, hoa sen đãkhác nhau về mặt ý nghĩa, nhưng điểm gặp gỡđược những nhà quản lí văn hóa, giới học giảchung nhất của chúng là đều gắn với nền vănvà nhân dân bầu chọn là quốc hoa Việt Nam.hóa lúa nước. Trong đó, cây lúa biểu tượng2.4.Biểu tượng áo dài và áo tứ thân làcho phẩm tính cần cù và thành tựu chinh phụcmột giá trị trong bảng màu văn hóa trangthiên nhiên của dân tộc. Tức là, hành trình điphục Việt. Trải qua 1000 năm độc lập tự chủ,từ miền núi cao xuống cải tạo đầm lầy, dùngnếu như các kiểu trang phục cung đình luônquai đê trục vớt đồng bằng, đẩy lùi sự xâmchịu ảnh hưởng của “Tư tưởng Đế vương” và“Quanniệm hoa di” Trung Quốc [2], thì áothực của biển cả. Còn hoa sen có ý nghĩa giảidài và áo tứ thân là trang phục dân gian tươngthoát, hướng thiện. Cây lúa gắn bó với ngườiViệt từ nghìn xưa. Bên cạnh giá trị vật chấtđối ổn định, ít bị biến đổi. Biểu tượng áo dàinuôi sống mỗi người, nó còn gắn liền với giávà áo tứ thân có nhiều nét nghĩa, nhưng cótrị tinh thần. Đó là nét văn hóa ẩm thực quathể nhận diện giá trị của nó qua hai mặt: dấucác chế phẩm từ lúa gạo như: bánh chưng,kín và phô khoe. Mặt dấu kín của nó nằm ởbánh giầy, bánh đa, bánh đúc, bánh phu thê.,vẻ quyến rũ gợi cảm, nữ tính và hấp dẫn qualà hồn quê Việt qua mái nhà tranh, ổ rơm, tụccái “hở lườn”, cho dù rất khó diễn tả, nhưngcúng cơm mới, cúng thần Nông, thần lúa, lễông cha ta đã khái quát thành chuẩn mực củahội xuống đồng. Có thể nói, hình ảnh hạtcái đẹp kiểu “Đàn ông đóng khố đuôi lươn/Đàn bà yếm thắm hở lườn mới xinh”. Mặt phôgạo, cọng rơm vàng, cánh đồng lúa chín, cánhcò bay trong câu hát ru, hay cái giần, cái sàng,khoe nằm ở công dụng tiện ích, khả năng chenồi cơm gạo mới, nắm cơm trên đường xa đãchắn kín đáo, kỹ thuật khâu may đơn giản, dễđi vào văn thơ, nhạc họa và khơi nguồn cảmdùng. Nếu áo dài góp phần tôn thêm vẻ đẹphứng cho nhiều thế hệ văn nghệ sĩ.trang nhã, thanh lịch, thì áo tứ thân (hai vạt,Thêm nữa, hoa sen còn là một biểu tượngbốn tà) thắt dải lụa màu lại tô điểm cho vẻ đẹpcho sự vượt thoát khỏi những giới hạn củagọn gàng, thon thả, dễ thương của người nữ.hoàn cảnh sống, cho khát vọng vươn lên. ChồiTừ lâu, áo dài luôn hiện diện cùng với những34TẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO

A/,/?NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOIsự kiện lớn của đất nước, đồng thời vượt quathời gian, nó đã trở thành quốc phục, là niềmkiêu hãnh về bản sắc văn hóa Việt trong mắtbạn bè quốc tế.2.5.Cây đa bến nước mái đình là chùmbiểu tượng của hồn làng. Xét về mặt chứcnăng, cây đa là nơi mà người làng nghỉ ngơi,hóng mát, trò chuyện sau buổi lao động mệtnhọc; bến nước (giếng nước) là nơi trai làngđến gánh nước, gái làng đến giặt giũ, soi tócsửa yếm, trò chuyện, trẻ làng đến tắm gội vuitươi; mái đình là nơi lão làng tổ chức xử kiện,hội hè, giỗ chạp, khao vọng và bàn bạc nhữngcông việc hệ trọng của làng. Xét về mặt quanniệm, người Việt cho rằng, biểu tượng câyđa nằm ở “sự trường tồn” và “sức sống dẻodai” [1]. Cây đa còn là chốn linh thiêng, nơingự trị của thần linh “Thần cây đa, ma câygạo, cú cáo cây đề”, hoặc là nơi trú ngụ củanhững vong hồn còn vướng nợ trần gian, bởivậy dưới gốc đa thường có bát hương, am thờ.Nếu người Trung Quốc quan niệm giếng nướclà nơi ngự trị của Long Vương, thì với ngườiViệt, giếng làng là nơi ngự trị một thế giới củangười âm, nơi tụ thủy, tụ phúc. Vì thế, nhìnvào sự dâng đầy hay vơi cạn của nó, người tacó thể dự cảm được họa phúc của làng. Đìnhlà nơi thờ Thành hoàng - người có công khaiđất, mở làng, hoặc những đấng bậc phúc thầntheo sắc phong của triều đình phong kiến xưa.Về mặt kiến trúc, đình được thiết kế, tọa lạcở vị trí trung tâm của làng, với các nét chạmkhắc theo chủ đề tứ linh (Long - Ly - Quy- Phượng) biểu đạt cho uy quyền đế vương,ước vọng phú quý, trường thọ, cuộc sống tháibình. Hoặc tứ quý (Tùng - Cúc - Trúc - Mai)biểu đạt cho bốn mùa tươi tốt, cuộc sống thanhnhàn, cũng như khí phách cứng cỏi của ngườiquân tử. Hoặc các hình ảnh dân dã như đi cấy,giã gạo, chèo thuyền, bắt cá., biểu đạt chosinh hoạt đời thường, hay các nét chạm trổnói về truyền thống học hành, thi cử đỗ đạt,khát vọng vượt khó vươn lên. Vào dịp xuânthu nhị kỳ, người ta thường tổ chức hội đìnhtheo trình tự hai phần: lễ và hội. Phần lễ mangtính chất trang nghiêm, thiên về quan hệ tuânphục, còn phần hội mang tính suồng sã vuitươi. Ở phần lễ, người ta tế thần, biểu thị chotruyền thống uống nước nhớ nguồn, lòng biếtơn và cầu mong cho mùa màng tươi tốt, vạnvật sinh sôi. Ở phần hội, người ta tổ chức cáctrò chơi dân gian như hát đối đáp, hóa trang,đấu vật, chọi gà, cờ người. vui tươi, thân tìnhcộng cảm. Trước bao biến cố bất thường trongtự nhiên, hay chiến tranh giặc giã, đình làngcòn là nơi đoàn kết cộng mệnh, là chỗ dựa vềmặt tinh thần của nhân dân. Xuyên suốt 1000năm Bắc thuộc, người Việt đã dựa vào cộngđồng để an ủi, dựa vào văn hóa làng chống lạisự nô dịch của văn hóa Hán.2.6.Cần phải nói ngay rằng, văn hóanằm ở nhiều phương diện. Nó không chỉ baogồm cách ăn, cách mặc, cách làm, cách ứngxử với tự nhiên mà cả ở cách ca hát vui chơicũng là một giá trị. Trong quần thể văn hóatruyền khẩu phi vật thể của nhân loại (đã đượcUNESCO công nhận), tương tự như ca trù, hátxoan, quan họ là một di sản độc đáo. Song,để giúp người học dễ sưu tầm nguồn tư liệu,dễ thuộc, dễ nhớ, ở luận điểm này, chúng tôikhông xâu chuỗi quan họ với các loại hình dânca khác, mà chỉ tìm hiểu quan họ như một đạidiện tiêu biểu của diễn xướng dân gian ViệtNam.Quan họ là một loại hình hát thơ đạt đếntrình độ cao như: sự phong phú của làn điệu,sự mượt mà của giai điệu và sự nền nã, lịchsự của giao tiếp. Hát quan họ hay vì nó gắnvới tục đi nước nghĩa (kết nghĩa) giữa hai làngvới nhau và gắn bó qua nhiều đời, kèm theoquy ước không được lấy nhau. Mỗi canh hátquan họ bao giờ cũng có ba chặng: chào đãiTẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO35

A/,/?NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOI(gặp gỡ chào mời), hát đối đáp và hát giã bạn.Ở chặng chào đãi, người quan họ mời nước,mời trầu và hát những bài ướm thử nhằm chọngiọng (hát đúng kỹthuật thanh nhạc) cho phùhợp. Ở giai đoạn hát đối đáp, người ta vừahát những bài quan họ truyền thống, vừa sángtạo, lắp ghép thành những vế hay, bài độc,đẩy đối phương vào thế bí, mang phần thắng,vinh dự lại cho làng. Ở chặng giã bạn, ngườita hát những bài chia tay và hò hẹn vào mộtngày “đến hẹn lại lên” ở mùa hội sau. Muốnvậy, những liền anh, liền chị đại diện cho làngkhông chỉ am tường về giọng, thông về ý, hiểuvề lời, mà còn phải trình diễn, ứng đối sao cho“vang” - “rền” - “nền” - “nẩy”, ngọt ngào tìnhtứ, thông minh, lôi cuốn hấp dẫn người nghe.Hội hát quan họ xưa diễn ra khắp bốn mùanhưng phổ biến nhất là vào mùa xuân - “mùaquan họ tới với mùa xuân tưng bừng”. Mộthội hát đối đáp có rất nhiều khúc thức, có chỗra và vào, xen kẽ giữa hát và ngâm thơ, và cóthể kéo dài qua nhiều đêm. Hát quan họ biểuhiện cho tinh thần đoàn kết cởi mở, lạc quanyêu đời, bởi vậy nó là bảo tàng sống giúp tahiểu thêm về vốn văn hóa dân tộc.Như vậy, nhận diện văn hóa Việt qua biểutượng là một hướng tiếp cận khả thi, bởi nóinhư nhà nghiên cứu Phan Ngọc “Văn hóa làmối quan hệ giữa thế giới biểu tượng trongóc một cá nhân hay một tộc người với cái thếgiới thực tại ít nhiều đã bị cá nhân hay tộcngười này mô hình hóa theo cái mô hình tồntại trong biểu tượng. Điều biểu hiện rõ nhấtchứng tỏ mối quan hệ này, đó là văn hóadưới hình thức dễ thấy nhất, biểu hiện thànhmột kiểu lựa chọn riêng của cá nhân hay tộcngười, khác các kiểu lựa chọn của các cá nhânhay các tộc người khác” [4]. Mỗi biểu tượng làmột mảng màu giá trị được ông cha ta gìn giữ,trao truyền và được các thế hệ sau cải biến,giữ lại những yếu tố hợp lý, giàu giá trị nhân36TẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠOvăn. Giới thiệu, quảng bá hình ảnh quê hươngđất nước, con người Việt Nam sao cho hấpdẫn trong mắt bạn bè quốc tế quả là một tháchthức, song sẽ rất phù hợp với xu thế phát triển,hội nhập hôm nay.3.Một số phương pháp dạy - học biểutượng văn hóa Việt cho người nước ngoàiĐể giới thiệu hiệu quả những biểu tượngvăn hóa Việt cho người đọc, người học, nhấtlà đối với sinh viên chuyên ngành “Tiếng Việtvà Văn hóa Việt Nam cho người nước ngoài”,hệ đào tạo cử nhân (năm thứ 4), bài viết làbước thai nghén, chuẩn bị ban đầu cho việcbiên soạn giáo trình. Bởi tính chất của ngànhhọc không chỉ trang bị cho sinh viên những trithức về ngôn ngữ, mà còn cung cấp những trithức cần thiết về văn hóa Việt Nam. Nhưngcó lẽ, muốn đạt được kết quả giảng dạy tốt,chúng tôi xin vận dụng ba phương pháp sau:3.1.Phương pháp trực quan: dùng tranhảnh, hiện vật, kèm theo phim ảnh minh họa.Việc dùng tranh ảnh kết hợp với phương tiệnmedia, sử dụng đèn chiếu projector đối vớibiểu tượng trống đồng, cồng chiêng, hoặc hoasen. là phù hợp. Vì phương tiện dạy học nàyrất tiện lợi, giúp trình chiếu nguyên khối, hoặccắt nhỏ từng phần, hoặc phóng to kích thướcgiúp cho quá trình giới thiệu kỹ lưỡng, sángrõ hơn. Ở góc độ trực quan, việc giới thiệuáo dài qua vai người trình diễn sẽ cấp cho

A/,/?NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOIngười học một cái nhìn toàn diện, khắc sâuvào nhãn quan và làm tăng niềm yêu mến đốivới trang phục truyền thống Việt Nam. Tiếpnữa, để giới thiệu cồng chiêng, dân ca quanhọ, cần sử dụng các loại băng đĩa, giúp ngườihọc thưởng thức, phân biệt sự khác nhau vềâm điệu, đồng thời giúp họ hình dung sơ giảnvề không gian sinh sống, hình ảnh con người,trang phục và môi trường diễn xướng.3.2. Khảo nghiệm thực tế: tổ chức chongười học đi thăm quan bảo tàng và giớithiệu những hiện vật như trống đồng và cồngchiêng, hay điền dã làng Việt, tìm hiểu biểutượng cây đa, bến nước, sân đình. Hoặc quansát biểu tượng trầu - cau trong thờ cúng, cướixin, lễ hội., hoặc cách bổ cau, têm trầu, ăntrầu của các cụ cao lão. Cũng vậy, chúng ta cóthể tổ chức cho sinh viên tham gia vào đêmdiễn xướng cồng chiêng ở buôn làng.3.3. Phương pháp thuyết trình: bên cạnhcác kênh hình, kênh ảnh, người dạy có thể bổsung thêm kênh âm thanh. Về hai kênh hìnhảnh, cần giới thiệu bằng mô hình hóa cốt saocho đơn giản, dễ nhận biết, giúp người học cócái nhìn hệ thống là rất cần thiết. Saumỗi bài học, người dạy cần cung cấp một sốcâu hỏi, gợi ý về cách điều tra, sưu tầm và giảimã ý nghĩa của biểu tượng. Về kênh âm thanh,chúng ta có thể dạy sinh viên hát một số bàidân ca quan họ đơn giản, góp phần làm tăngvốn ngôn ngữ, tạo hứng thú, kỷ niệm và niềmyêu mến tiếng Việt. Điều ấy sẽ góp phần làmthỏa mãn về trí tuệ, cảm xúc và thẩm mĩ củangười học.Tóm lại, giới thiệu những biểu tượng vănhóa Việt cho người nước ngoài là một đườnghướng có nhiều triển vọng, nhưng cũng khôngít thách thức. Bởi lẽ, biểu tượng văn hóa Việtcó số lượng lớn, phong phú về chủng loại, đadạng về ý nghĩa. Song, ưu điểm của việc nhậndiện văn hóa Việt qua biểu tượng là khả dĩchấp nhận được, bởi lẽ biểu tượng gắn liềnvới thực tế, cũng như dạy - học gắn liền vớiđời sống, giữ gìn bản sắc văn hóa gắn với hộinhập.TÀI LIỆU THAM KHẢO[1]. Trần Văn Cơ (2007), Ngôn ngữ học trinhận (Ghi chép và suy nghĩ), Nxb Khoa họcXã hội, Hà Nội, tr. 222.[2]. Trần Quang Đức, Ngàn năm áo mũ, NxbThế Giới, Công ty Cổ phần Văn hóa và Truyềnthông Nhã Nam, Hà Nội, 2013, tr. 19 - 23.[3]. Jean Chevalier - Alain Gheerbrant, Từđiển biểu tượng văn hóa thế giới, PhạmVĩnh Cư chủ biên, Nguyễn Xuân Giao, LưuHuy Khánh, Nguyên Ngọc, Vũ Đình Phòng,Nguyễn Văn Vỹ dịch, Nxb Đà Nẵng - Trườngviết văn Nguyễn Du, 2002, tr. XXXIV.[4]. Phan Ngọc, Bản sắc văn hóa Việt Nam,Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 1998, tr. 17.[5]. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn KhắcPhi, Từ điển thuật ngữ Văn học, Nxb Giáodục, Hà Nội, 2004, tr. 24.TẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO37

trong bối cảnh giao lưu văn hóa toàn cầu. 2. Nhận diện văn hóa dân tộc qua biểu tượng Biểu tượng của mỗi dân tộc rất đa dạng, muôn màu. Trong giao diện của một nền văn hóa có bản sắc, mỗi ch