Beknopt Overzicht Van De Rol Van ICT Bij De Besparing Van .
Beknopt overzicht van de rol van ICT bij de besparing van energieChristian Wartena (Telematica Instituut)1INHOUDSOPGAVE1 Inleiding . 22 Technologische oplossingen. 32.1 Optimalisatie en hergebruik . 32.2 Dematerialisatie. 32.3 Travel replacement . 43 Inzicht in gebruik.3.1 ‘Slimme meters’ .3.2 Efficiënter gebruik van apparaten.3.3 Intelligente woon-/werkomgeving .3.4 Inzicht in indirect energiegebruik .556664 ‘Green IT’ . 75 Stand van zaken. 86 Het totale besparingspotentieel. 9
1InleidingOm de uitstoot van CO2 te reduceren, de stijgende kosten voor energie te compenseren en omte anticiperen op een toekomstige verminderde beschikbaarheid van energie is het noodzakelijkhet gebruik van energie zoveel mogelijk te beperken. Besparingen die geen negatieve invloedhebben op onze welvaart en ons welzijn mogen daarom in geen geval onbenut worden gelaten.Informatie- en communicatietechnologie (ICT) kan hieraan een belangrijke bijdrage leveren doorop verschillende gebieden eraan bij te dragen aanzienlijke besparingen te realiseren.Terwijl ICT bij de opwekking en het transport van energie in de energiesector al volop wordtingezet om een hoge graad van efficiëntie te bereiken2,3, zien het Telematica Instituut, TNO,ICTRegie en EPN Platform voor de informatiesamenleving zeker nog veel mogelijkheden totbesparing op het gebied van het energiegebruik. In dit rapport laten wij zien hoe bijhuishoudens, kantoren en winkelpanden zeker 10% op het energieverbruik bespaard kanworden door een zinvolle inzet van ICT en energiebesparende domotica (E-domotica). De geheleNederlandse economie kan door ICT-gerelateerde projecten op korte termijn in potentie 5%besparen op het totale energieverbruik. Dit komt overeen met een hoeveelheid ruwe olie terwaarde van ruim 1 miljard Euro.4Om te beginnen kan de ICT-sector zelf energiezuiniger worden, bijvoorbeeld doorenergiezuinigere apparaten (denk aan flashgeheugen in plaats van harddisks) en door hetterugdringen van verspilling en het efficiënter inzetten van de beschikbare resources. Hetenergieverbruik door ICT krijgt momenteel vrij veel aandacht, in Nederland onder andere dooreen recent onderzoek in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken.5 Ookinternationaal is de aandacht groot zoals blijkt uit het feit dat Green IT bovenaan de lijst van deTop 10 Strategic Technologies for 2008 van Gartner staat.6Daarnaast kan ICT ook een belangrijke bijdrage leveren aan energiebesparing op anderegebieden. Ten eerste kan ICT helpen het energieverbruik in bestaande processen teoptimaliseren of processen die veel energie verbruiken overbodig te maken. Ten tweede kan ICThelpen gebruikers inzicht in hun energiegebruik te geven, waardoor zij in staat zijn zuiniger metenergie om te gaan.Samenvattend onderscheiden wij de volgende drie manieren waarop ICT kan helpen energie tebesparen:1. Technologische verhoging van de energie-efficiëntie:a. Het efficiënter inrichten van processen waardoor deze minder energie nodig hebben.b. Het vervangen van processen door processen die vergelijkbare resultaten leverenmaar die resultaten op een energiezuiniger manier bereiken, waarbij ICT het gebruikvan deze alternatieve processen mogelijk maakt.2. Inzicht in gebruik: het creëren van inzicht over gebruik en verspilling zodat consumenten enbedrijven worden gestimuleerd hun gedrag en (daarmee) het verbruik aan te passen endaartoe de mogelijkheden hebben.3. Green IT: Geringer energieverbruik van de ICT zelf, bijvoorbeeld door het gebruik vanenergiezuinigere hardware.Deze indeling valt gedeeltelijk samen met een classificatie die in een aantal studies gehanteerdwordt7. Deze onderscheidt directe, indirecte en systemische of structurele effecten. De directeeffecten zijn de energiebesparingen die bij het gebruik van ICT zelf behaald kunnen worden, deindirecte de besparingen die dankzij ICT gerealiseerd worden en de structurele de effecten diemet veranderingen van gedrag en de hele omgeving te maken hebben.2
2Technologische oplossingenEnergiebesparing kan bereikt worden door betere machines die dezelfde prestatie met minderenergie leveren. Een belangrijke stap kan echter ook gemaakt worden door processen beter opelkaar aan te laten sluiten. Door bijvoorbeeld de productie van een onderdeel beter op de vraagaf te stemmen, is minder opslagruimte nodig. Bij dergelijke vormen van procesoptimalisatiespeelt ICT een cruciale rol. In veel gevallen ontstaat door ICT ook de mogelijkheid processenvolledig anders in te richten of te vervangen door nieuwe werkvormen. De belangrijke trends diewe hierin zien kunnen onder twee noemers samengevat worden, dematerialisatie en travelreplacement. Onder de eerste noemer vallen verschillende ontwikkelingen die fysieke productenoverbodig maken. Veelal gaat dit gepaard met een netto energiewinst doordat productie, opslagen distributie beduidend minder energie vergen. Onder travel replacement verstaan we allerleivormen van communicatietechnologie die reizen overbodig maken.Terwijl het besparingspotentieel door het gebruik van zuinigere hardware in de ICT of door hetverschaffen van inzicht redelijk becijferd kan worden, is dit bij het optimaliseren en herinrichtenvan processen veel moeilijker. We hebben hier vaak te maken met complexe situaties waar veelfactoren een rol spelen, zodat we vooral met moeilijk meetbare indirecte en systemische effectente maken hebben8. Doordat situaties compleet kunnen veranderen en veel andere veranderingentot gevolg hebben is het netto effect van dergelijke ingreep vaak niet meer vast te stellen.Sommige van deze veranderingen kunnen een negatief gevolg hebben. Bijvoorbeeld kantelewerken er toe leiden dat mensen op langere termijn verder van hun werk gaan wonen endaarmee een gedeelte van de besparing in woon-werkverkeer weer teniet doen. Dergelijkereboundeffecten spelen een rol in vrijwel alle gevallen waarin grote veranderingen ingevoerdworden9.Tenslotte is ICT vaak een component in een complex geheel van maatregelen, verbeteringen enveranderingen. De bijdrage van ICT in het geheel is vaak niet afzonderlijk vast te stellen. Neemals voorbeeld intermodaal vrachtvervoer (intermodal shipping) waarbij verschillendetransportvormen gecombineerd worden om een zo laag mogelijk brandstofgebruik te bereiken:De US Environmental Protection Agency heeft berekend dat intermodal shipping voortransporten van meer dan 600 km in de VS ca. 65% energie bespaart ten opzichte van vervoerover de weg.10,11 Om dit te bereiken is een geweldige logistieke inspanning nodig, die zonder ICTniet denkbaar is. Het is echter duidelijk dat hier meer nodig is dan alleen goede logistiekesoftware.2.1 Optimalisatie en hergebruikICT biedt verschillende mogelijkheden tot optimalisatie in (productie)processen, waardoorenergie-efficiënter geproduceerd kan worden. In de transportsector kan eveneens nog winstworden geboekt door verbeterde logistiek, energiebesparende routeplanning (bijvoorbeeld doorrekening te houden met lokale buien, files, etc.) en het hierboven al genoemde intermodalshipping.12Een ander belangrijk aspect waarbij ICT in de transportsector helpt energie te besparen is bij hetenergiezuiniger maken van auto’s, treinen en vliegtuigen. Verdere verbeteringen zijn hier zonderICT (zowel bij ontwikkeling als in de voertuigen zelf) al langere tijd niet meer denkbaar.Optimalisatie kan ook over processen en ketens heen plaats vinden, bijvoorbeeld door hethergebruik van restwarmte en –koude op bedrijventerreinen. Matching van vraag en aanbod iseen ingewikkeld proces dat zonder ICT-ondersteuning om het grotendeels automatisch temanagen niet praktisch haalbaar is.2.2 DematerialisatieHet concept dematerialisatie gaat terug tot de jaren ’70 van de vorige eeuw. Er werd eenhypothese opgesteld, de zgn. Environmental Kuznets Curve-Hypothese, die stelt dat deeconomische groei in een eerste fase van industrialisatie gekoppeld is aan een groeiendebehoefte aan resources (staal, beton, energie, etc) maar dat na het bereiken van een drempel3
structurele veranderingen optreden waardoor economische groei en gebruik van resourcesontkoppeld worden.13 In hoeverre deze hypothese valide is en of dit omslagpunt met behulp vande ICT nu bereikt wordt, is een lopende wetenschappelijke discussie. Een belangrijke rol hierinspelen opnieuw de reboundeffecten, het feit dat materiële producten elektronische en nietelektronische diensten vaak met elkaar verweven zijn en tenslotte dat de welvaart die met nietmateriële diensten wordt gecreëerd, gedeeltelijk gebruikt wordt voor materiële verworvenheden.Desalniettemin zien we een verschuiving van productie naar dienstverlening. In veel concretegevallen kan een duidelijke energiebesparing door de vervanging van een product door eendienst aangetoond worden. Een sprekend voorbeeld is de energiebesparing die kan wordenbereikt door de vervanging van antwoordapparaten (een fysiek product) door voice-mail (eenelektronische dienst). Het WWF heeft berekend dat als 10 miljoen Europeanen vanantwoordapparaten op voicemail overstappen, dit een CO2-reductie van 330 000 tonoplevert.14,15 Andere voorbeelden van dematerialisatie zijn het downloaden van muziek in plaatsvan het kopen van CDs of het elektronisch aangifte doen van belasting.In dit kader moet ook Software as a Service (SaaS) genoemd worden. Enerzijds is SaaS eenduidelijke exponent van dematerialisatie: de vervanging van fysieke producten door diensten.Anderzijds kan SaaS ook gezien worden als een middel om het energieverbruik van computersbij eindgebruikers terug te dringen. Door SaaS wordt de vraag naar rekencapaciteit vanwoonkamers en kantoorruimtes naar grote servercentra verplaatst, waar efficiënter metrekencapaciteit omgegaan kan worden en waar meer mogelijkheden bestaan energiezuinigecomputers in te zetten of om restwarmte te hergebruiken.2.3 Travel replacementIn verschillende studies is het besparingspotentieel door het gebruik van modernecommunicatietechniek becijferd.16 Het elektronicabedrijf Cisco kon bijvoorbeeld 20% van hetreisbudget besparen door intensief van videoconferencing gebruik te maken.Helaas zijn op dit gebied ook de reboundeffecten bijzonder groot. Mogelijkheden thuis tewerken, voor videoconferencing of telepresence maken een gedeelte van het woon-werkverkeeren het zakelijke verkeer overbodig. Maar aan de andere kant zijn juist door deze nieuwecommunicatiemogelijkheden het samenwerken met ver van elkaar verwijderde bedrijven en hetwonen op een grote afstand van de werkplek aantrekkelijker. Hierdoor wordt uiteindelijk ooknieuw verkeer gecreëerd. Daarnaast moet ook rekening gehouden worden met de kosten voorverwarming en verlichting van de thuiswerkplek. Een onderzoek in de Verenigde Staten liet, naeen aanvankelijke afname, na verloop van tijd nieuwe prikkels tot autogebruik zien.17Verschillende onderzoeken wijzen er op dat de netto effecten van telewerken zeer gering zijn.18Om het potentieel van telewerken te kunnen benutten moet daarom voldoende aandacht aandeze reboundeffecten worden besteed.Andere samenwerkingsvormen waarbij reisbehoefte verminderd kan worden zijn e-learning entelemedicine. Door de moderne communicatietechnologie in ziekenhuizen is het bijvoorbeeldmogelijk dat een patiënt in een lokaal ziekenhuis of revalidatiecentrum behandeld wordt enspecialisten uit andere medische centra de artsen ter plekke assisteren bij het stellen vandiagnoses, bij het uitvoeren van operaties of het opstellen van therapieplannen.4
3Inzicht in gebruikDoor consumenten inzicht te geven in de hoeveelheid energie die ze waar en wanneerverbruiken, kan een aanmerkelijke besparing worden behaald op het energieverbruik endaarmee op de uitstoot van CO2. In een recent onderzoek van LogicaCMG naar energiegebruiken milieubewustzijn bij Europese consumenten19 bleek dat een gebrek aan inzicht over de vraagwaar energie verbruikt wordt, voor veel consumenten (ca. 45%) de belangrijkste reden is omgeen energiebesparende maatregelen te nemen.De belangrijkste besparingen liggen hier in de mogelijkheden die omgevingen met meer digitaleintelligentie bieden. Dit begint met het inzicht geven in het gebruik van energie in woon- enwerkomgevingen en gaat vloeiend over in het automatisch regelen van verwarming, verlichtingen elektrische apparaten.3.1 ‘Slimme meters’Een voorbeeld voor het besparen van energie door het geven van inzicht zijn de zogenaamdeslimme energiemeters, die energieleveranciers in staat stellen de gebruiker regelmatig feedbackte geven over het actuele verbruik. In Zweden is het elektriciteitsverbruik na het invoeren vanslimme meters met ca. 3% gedaald20. In een pilootproject van energieleverancier ENECO in hetverzorgingsgebied Den Haag liep het elektriciteitsverbruik met ca. 5% terug, door de klantenonline inzicht te geven in het actuele verbruik en het geven van een waarschuwing als eeningesteld energiequotum opgebruikt is.21,22 Ervaringen uit Noord-Ierland met prepaid elektriciteiten meters die uitgebreide informatie over het gebruik per dag, week en maand geven, lateneveneens een daling van ca. 3% zien.23,24 In enkele projecten werden hogere percentagesgehaald. Deze grote besparingen zijn vaak slechts gedurende een korte tijd in kleinschaligeprojecten haalbaar, of het betreft projecten in de VS of Canada, waar het stroomverbruik ca.drie maal hoger ligt dan in Europa en er daardoor een groter besparingspotentieel is.25 In eenlanglopende proef in Stavanger bleek het stroomverbruik door het gebruik van 60-dagenfacturen aanzienlijk te dalen. Na 3 jaar was het verbruik bij de deelnemende huishoudens 4%lager dan voor de proef, terwijl het stroomverbruik bij de huishoudens die niet aan de proefdeelnamen in dezelfde periode 4% steeg. Door extra informatie en statistiek over het gebruikkon nog eens 4% bespaard worden.26De tevredenheid van gebruikers met slimme meters is bovendien erg groot. In alle proeven zijnde gebruikers zeer tevreden. Uit het eerder al genoemde onderzoek van LogicaCMG blijkt dattweederde van de EU-bevolking verwacht energie te kunnen besparen als ze beter op de hoogtezijn van hun verbruik terwijl driekwart (EU gemiddeld 75%, Nederland: 53%) van deondervraagden slimme meters hiervoor een goed middel vindt. 27Slimme meters op zich leveren geen bijdrage aan de energiebesparing, zij verbruiken slechtsenergie (ca. 1% van het totale energieverbruik28). De besparing wordt bereikt door de feedbackdie wordt gegeven op grond van de data die de meter levert. Dit betekent dat er op dit gebiedeen grote druk tot handelen ontstaat zodra de slimme meters op grote schaal ingebouwd gaanworden. De vorm waarin de feedback gegeven wordt, kan variëren van een website metpersoonlijk statistieken, tot een sms bij bereiken of overschrijden van het maandelijkse quotum,tot een display op de thermostaat die aangeeft hoeveel die ene graad meer kost. Op dit gebiedis dringend onderzoek nodig om inzicht te krijgen in welke vormen van feedback het meestefficiënt zijn en het beste geaccepteerd worden. Uit enkele onderzoeken blijkt zelfs datverkeerde vormen van feedback tot een aanzienlijke stijging van het energieverbruik kunnenleiden.29Naast feedback kan ICT ook ingezet worden om op andere manieren inzicht te creëren,bijvoorbeeld hoe de toename van het energieverbruik in een koude maand zich verhoudt tot derest van Nederland of door simulatie en gaming. Experts verwachten in ieder geval dat doorbeter feedback de besparingen aanzienlijk kan vergroten. Het Energie OnderzoekcentrumNederland (ECN) verwacht bijvoorbeeld dat een totale besparing van ca. 10% bij huishoudenshaalbaar is.305
De verwachting van de consumenten zelf over de hoeveelheid energie die bespaard kan wordenzijn in het reeds genoemde onderzoek van LogicaCMG buitengewoon groot: gemiddeld 22%.Hoewel de meeste ondervraagden op milieugebied er toe neigen gewenste antwoorden tegeven, lijkt dit getal niet irreëel in het licht van de 10% die alleen al door slimme metershaalbaar is. Om dergelijke percentages te benaderen zouden slimme meters gecombineerdmoeten worden met andere meetgegevens die inzicht geven in het energieverbruik inafzonderlijke ruimtes en van afzonderlijke apparaten. Vooral het stroomverbruik vanconsumentenelektronica en PC’s in huishoudens is schrikbarend hoog (ca. 68% van het totaleenergieverbruik door ICT31,32) en toont een sterk stijgende tendens. Hier liggen nog veelmogelijkheden tot besparingen.3.2 Efficiënter gebruik van apparatenVeel apparaten worden niet juist of optimaal gebruikt waardoor ze onnodig veel energieverbruiken. Apparaten zouden van een soort ingebouwde intelligentie voorzien kunnen wordenen gebruikers kunnen attenderen op onjuist of inefficiënt gebruik. Een simpel voorbeeld is eenkoelkast die een signaal geeft als de deur te lang open staat.Een extreem voorbeeld op dit gebied zijn de klimaatsystemen.33 Naar schatting 70% van deklimaatsystemen in de utiliteitsbouw is niet goed ingeregeld.34 Het onnodige energiegebruik doorverkeerd ingeregelde klimaatsystemen wordt geschat op 20-30% van het totale energiegebruikvan dergelijke systemen.353.3 Intelligente woon-/werkomgevingDoor gedetailleerd inzicht te geven in het energiegebruik per ruimte, apparaat of situatie kan hetenergiegebruik verder beperkt worden dan met alleen feedback op basis van slimme meters. Hetis ook mogelijk nog een stap verder te gaan, zodat de woon- of werkomgeving zich zelfstandigaanpast an de actuele behoeftes. Ruimtes worden niet verwarmd en verlicht als er niemandaanwezig is. Lokale verwarming dan wel koeling (‘personal climate’36) maakt dat niet de heleverdieping verwarmd hoeft te worden als er maar een paar medewerkers aanwezig zijn.Systemen in de woon- /werkomgeving die op een dergelijke manier van eenenergiebesparingsoptie zijn voorzien worden wel E-domotica genoemd. AE-domotica is eenuitbreiding hierop, waarbij de systemen de mogelijkheid hebben zich aan te passen aan de(locale) weersverwachting.37 Tenslotte kunnen gedragspatronen van bewoners of werknemersgevolgd worden om ook hierop te kunnen anticiperen.3.4 Inzicht in indirect energiegebruikEen ander gebied waar consumenten moeilijk grip op krijgen is de hoeveelheid energie die nodigis voor de productie van producten die zij kopen. Deze hoeveelheid energie is samengesteld uitde energie die nodig is voor de eigenlijke productie, de energie voor het transport van hetproduct en de energie voor de productie van het verpakkingsmateriaal. Door bijvoorbeeldgegevens van (een) klantenkaart(en) te koppelen aan een datwabase met geschatte waardenvoor de hoeveelheid energie die nodig is voor producten, zouden consumenten meer inzichtkunnen krijgen in de hoeveelheid energie die zij indirect gebruiken door hun inkopen. Om eenbesparing te bereiken zou voor energie-intensieve producten een alternatief getoond moetenworden, zodat de volgende keer een betere keus gemaakt kan worden. Een belangrijkneveneffect is daarbij dat dit een economische stimulus aan producenten geeft omenergiezuiniger te produceren.6
4‘Green IT’Green IT is een begrip dat staat voor duurzame en milieubewuste ICT. Naast het energieverbruikdoor ICT richt green IT zich ook op andere milieuaspecten zoals reductie van afval en hetterugdringen van het gebruik van schadelijke stoffen in bijvoorbeeld batterijen. In dezeverkenning richten wij ons op de energiebesparingsmogelijkheden binnen de ICT-sector. Teneerste zijn hier zuinigere apparaten (processoren, geheugens) van belang. Hier wordt doorhardwareproducenten momenteel versterkt aan gewerkt, grotendeels omdat de markt vraagt omlaptops waar langer mee kan worden gewerkt op accu, servers die minder koeling vragen endesktops die minder ventilator geruis maken. Ook kunnen slimme manieren om de koeling vanrekencentra te regelen een besparing opleveren. Een groot gedeelte van de energie voor de ICTsector wordt nog verbruikt door computers die (al dan niet in stand-by mode) niet gebruiktworden.38 Door efficiëntere besturingsystemen en het terugdringen van het gebruik vanscreensavers39 zal een belangrijk deel daarvan teruggedrongen kunnen worden. Verderebesparingen kunnen evenals in andere sectoren behaald worden door het efficiënter benuttenvan beschikbare resources, waardoor het aantal benodigde PC’s en rekencentra beperkt kanworden.40Het energieverbruik door ICT en de mogelijkheden tot besparing zijn onlangs in opdracht vanhet Ministerie van Economische Zaken uitvoerig onderzocht door Tebodin B.V. en Meijer Energie& Milieumanagement.41,42 Volgens deze studie ligt het energieverbruik van ICT in Nederland bijongeveer 8,8 TWh, hetgeen neerkomt op ca. 8% van het Nederlandse elektriciteitsverbruik ofca. 1,5% van het totale energieverbruik in Nederland.43 Daarnaast is naar schatting 2 TWh nodigvoor de productie van ICT-apparatuur. Naar verwachting zal het verbruik van energie door ICTtot 2020 bijna verdubbelen. Door het gebruik van energiezuinige apparaten actief te stimuleren,bijvoorbeeld door invoering van energielabels, en andere maatregelen die inzicht in enbewustwording van het energieverbruik bevorderen, verwachten de auteurs van het genoemderapport, dat de toename met ca. 4 TWh beperkt kan worden, ongeveer 0,7% van het huidigeNederlandse energieverbruik.7
5Stand van zakenDat energiebesparing naast het gebruik van hernieuwbare energie een van de belangrijkstemogelijkheden tot reductie van de CO2-uitstoot biedt is vanzelfsprekend, maar de motivatie omdit ook daadwerkelijk toe te passen heeft in de laatste tijd enkele belangrijke impulsen gekregen.Als voorbeeld hiervoor is het initiatief tot energiebesparing te noemen dat in 2007 door deEngelse premier Tony Blair geïnitieerd is.44 Een toenemend aantal bedrijven presenteert zich ookals groen of CO2-neutraal bedrijf. Bij deze bedrijven speelt het efficiënt omgaan met en hetbesparen van energie een belangrijke rol.De mogelijkheden die ICT biedt om zuiniger met energie om te gaan is sinds enige tijd ook doorverschillende organisaties, bijvoorbeeld het WWF, onderkend, zoals blijkt uit verschillende hiergeciteerde rapporten. Een aantal van de in dit rapport genoemde besparingsmogelijkheden zijnook door de Nederlandse overheid al actief opgepakt: het energieverbruik van ICT bij bedrijvenen huishoudens heeft door het hierboven al genoemde onderzoek van Tebodin bij het Ministerievan Economische Zaken volle aandacht. Het hier geopperde idee van energielabels raakt ook hetaspect inzicht en bewustwording. Het Ministerie van Economische Zaken werkt eveneens aan deinvoering van slimme meters en het verplicht stellen van tweemaandelijkse energierekeningen.458
6Het totale besparingspotentieelOp een aantal uiteenlopende gebieden kan ICT een bijdrage leveren aan het zinvoller omgaanmet energie. Het is moeilijk om alle besparingspotentielen exact te becijferen en de bijdrage vanICT daarin afzonderlijk te benoemen. Een gemeenschappelijke studie van ETNO en het WWF46wordt een ambitie genoemd van een reductie in de EU van 50 miljoen ton CO2 per jaar in 2010.Dit komt neer op ca. 1,2% van de totale CO2 uitstoot. Dit getal is gebaseerd op een aantalvoorbeeldprojecten, dat zonder meer uitgebreid zou kunnen worden. Smart metering en anderevormen van intelligente feedback en E-domotica zijn in dit rapport niet opgenomen. Zoalshierboven beargumenteerd is een reductie van ca. 10% in energieverbruik in huishoudens,kantoren en handel hierdoor realistisch. Dit segment is verantwoordelijk voor ruim 40% van hettotale energieverbruik in Nederland.47 Door het vergroten van inzicht kan dus een totale reductievan ca. 4% gerealiseerd worden.De besparing in de ICT-sector zijn grotendeels gebaseerd op een beter inzicht van gebruikersvan en een efficiëntere omgang met apparaten. Dit valt deels samen met de getallen die al zijnaangenomen voor besparingen die bij huishoudens, kantoren en handel mogelijk zijn. Ongeveereen kwart van de besparingen in de ICT worden behaald in de ICT-infrastructuur en de centralecomputers van kantoren. Dit komt neer op een besparing van ca. 0,2%. Als deze getallenworden opgeteld, is de totale energiebesparing die door ICT behaald kan worden op ca. 5,4% teschatten. Anders uitgedrukt betekent dit een energiebesparing van ca. 2,58 miljoen ton of oilequivalent (TOE).48 Bij een olieprijs van 90 (62 ) per vat (0,146 TOE) komt dit neer op eenbesparing van 1,1 miljard Euro per jaar.49 Deze waarde geeft het potentieel aan, en is geenverwachtingswaarde waarbij rekening is gehouden met een verwacht percentage vanparticipatie.Met de genoemde besparing komt wat door ICT mogelijk is dicht in de buurt van de 6% waartoeNederland zich in het kader van het Kyoto-protocol heeft verplicht.Naast de hier besproken bijdrage op het gebied van energiegebruik speelt ICT ook eenbelangrijke rol bij de efficiëntere opwekking en een efficiënter transport van energie. Eenvoorbeeld hiervan is de inzet van ICT bij de regulering van het stroomnet. Hierdoor wordt(efficiënte en/of CO2-neutrale) decentrale productie op grote schaal mogelijk. Denk hierbij aanwarmtekrachtkoppeling of windmolens.50,,511Met medewerking van: Ivar Siccama (ICTRegie), Tom van der Maas (EPN), Freek Bomhof (TNO), Martijn Kriens(Telematica Instituut), Jelle Attema (EPN), Frank van Aken (TNO)2ICT cruciaal voor energiesector. In: Factor ICT, 9(4), oktober 2007.3Enkele interessante voorbeeldprojecten: www.smartgrids.eu of http://www.qurrent.com/NED/indexNED.aspx .4We hebben te maken met verschillende vormen van energie: gas, olie, elektriciteit etc. Om verschillende getallen enbesparingen met elkaar te kunnen vergelijken moeten we de verschillende hoeveelheden naar een energie-eenheidomrekenen. Een gebruikelijk maat is Ton of Oil Equivalent (TOE): de hoeveelheid energie die een ton ruwe olie bevat. Bijde omrekening van elektriciteit naar TOE wordt rekening gehouden met het energieverlies bij de opwekking vanelektriciteit.5S.H. Clevers, R. Verweij. ICT stroomt door. Inventariserend onderzoek naar het elektriciteitsverbruik van deICT-sector & ICT-apparatuur. Den Haag 25-10-2007. (http://www.ez.nl/content.jsp?objectid 155077&rid 155076)6http://www.gartner.com/it/page.jsp?id 5301097Zie bv. Berkhout, F. and J. Hertin (2004). De-materialising and re-materialising: Digital technologies and theenvironment. Futures 36: 903-920.8Dennis Pamlin and Katalin Szomolányi, “Saving the Climate @ The Speed of Light: First Roadmap for Reduced CO2Emissions in the EU and Beyond,” World Wildlife Federation and European Telecommunication Operators’ Association,Sweden, 2006.9Berkhout, F. and J. Hertin (2004). De-materialising and re-materialising: Digital technologies and the environment.Futures 36: 903-920.9
10John A. Laitner and Karen Ehrhardt-Martinez. Advanced Electronics and Information Technologies: The InnovationLed Climate Change Solution How can the High-Tech sector help the EU to achieve its goal of reducing EnergyConsumption 20% by 2020?Brussels & Washington, 17 September 2007.11US EPA Office of Transportation and Air Quality, A Glance at Clean Freight Strategies: Intermodal Shipping, SmartWayTransport Partnership, US Environmental Protection Agency, 2004.12John A. Laitner and Karen Ehrhardt-Martinez. Advanced Electronics and Information Technologies: The InnovationLed Climate Change Solution How can the High-Tech sector help the EU to achieve its goal of reducing EnergyConsumption 20% by 2020? Brussels & Washington, 17 September 200713Berkhout, F. and J. Hertin (2004). De-materialising and re-materialising: Digital technologies and the environment.Futures 36: 903-920.14Dennis Pamlin and Katalin Szomolányi, “Saving the Climate @ The Speed of Light: First Roadmap for Reduced CO2Emissions in the EU and Beyond,” World Wildlife Federation and European Telecommunication Operators’ Association,Sweden, 2006.15Deze hoeveelheid valt weliswaar in het niet bij de 4 miljard ton CO2 die de EU jaarlijks produceert, maar het gaat omde optelsom van vele kleine besparingen.16John A. Laitner and Karen Ehrhardt-Martinez. Advanced Electronics and Information Technologies: The InnovationLed Climate Change Solution How can the High-Tech sector help the EU to achieve its goal of reducing EnergyConsumption 20% by 2020? Brussels & Washington, 17 September 2007.17P. Hopkinson, P. James, J. Selwyn, The Environmental and Social Impact of Teleworking, Paper Presented to the sixthEuropean Conference on Telework and New Ways of Working, Aarhus, Denmark, 1999.18Forum for the Future, Making the Net Work:Steps Towards a Sustainable Networked World, London, 2003.19LogicaCMG. Turning concern into action: Energy efficiency and the European consumer. London, January 2008, April2006. )20Hoe slim is de meter (en wat levert dat op)? In: Factor ICT, 9(4), oktober 2007.(http://www.minez.nl/dsc?c getobject&s obj&objectid 153668&!dsname EZInternet )21Hoe slim is de meter (en wat levert dat op)? In: Factor ICT, 9(4), oktober 2007.22Website ENECO-MDDS (Meter, Data-acquisitie en Dispatch .asp?pageid 7023Smart Meters – Costs and Consumer Benefits. Report to energywatch by Eoin Lees Energy, July 2007(http://w
Terwijl ICT bij de opwekking en het transport van energie in de energiesector al volop wordt ingezet om een hoge graad van efficiëntie te bereiken2,3, zien het Telematica Instituut, TNO, ICTRegie en EPN Platform voor de informatiesamenleving zeker nog veel mogelijkheden tot besparing op het gebied van het energiegebruik.
5.1 Zo gebruikt u deze handleiding goed EnergyPak Overzicht van de onderdelen Factoren die het bereik beïnvloeden Overzicht van het paneel Overzicht van de onderdelen Afnemen van de RideControl 1.2 2.2 6.2 3.2 7.2 4.2 5.2 4.3 5.3 4.4 5.4 5.5 5.6 2.3 6.3 Service en technische ondersteuning Oplader Opladen - EnergyPak buiten de houder Overige .
3. Context en positionering van de jeugdverpleegkundige 6 4. CanMEDS-systematiek en competentiegebieden 8 5. Rollen en competenties van de jeugdverpleegkundige 10 5.1 Rol Zorgverlener 10 5.2 Rol Communicator 12 5.3 Rol Samenwerkingspartner 13 5.4 Rol Reflectieve evidence based professional 14 5.5 Rol Gezondheidsbevorderaar 15 5.6 Rol Organisator 16
De rol van de professional bij het verbeteren van kwaliteit van de ouderenzorg is cruciaal. Het gewenste beeld wat betreft de rol van zorgprofessionals is dan ook dat zij hun aandacht vooral richten op een optimale relatie tussen de cliënten, hun naasten en henzelf. In een literatuurstudie naar de veranderende rol van de zorgprofessional .
Stedelijke bevoorrading Pagina 8 van 46 Beschrijving van de rol van de Rijksoverheid aan de hand van een historisch overzicht (hoofdstuk 3). Beschrijving van de trends die van invloed zijn op de stedelijke bevoorrading (hoofdstuk 4) en beschrijving van de innovaties binnen het terrein van de stedelijke bevoorrading (hoofdstuk 5).
in op de rol van Product Owner binnen de publieke sector, de specifieke uitdagingen bij het effectief invullen van deze rol, en mogelijke oplossingen hiervoor. De rol van Product Owner (hierna ‘PO’) is uniek voor Agile: een capabele en goed ondersteunde PO is cruciaal voor succe
radioloog om zich te heroriënteren op zijn of haar1 rol in de toekomst. De rol van de radioloog in 2020 en het profiel van de radioloog na 2020 zijn het uitgangspunt van de voorliggende strategische visie van de Nederlandse Vereniging voor Radiologie (NVvR). 1 Daar waar "hij" staat, kan ook "zij" worden gelezen.
1.5 Risico's van het gebruik van technologie 22 1.6 Rol van de patiënt en de arts veranderen 23 1.7 De uitdaging: andere zorg, beter en toekomstbestendig 24 1.8 Deze overzichtsstudie 25 1.9 Leeswijzer 27 2 Oriënterende gesprekken met stakeholders 29 2.1 Rol van burgers en patiënten 29 2.2 Rol van zorgorganisaties en professionals 32
Although adventure tourism is recognized as an important, growing tourism segment, primary research to quantify the size and scope of this market in the U.S. or internationally (Schneider 2006) has been lacking. For this reason, George Washington University, along with its partners, the Adventure Travel Trade Associ-ation (ATTA) and Xola Consulting, sought to better understand the adventure .
